Бу күннэргэ «Саха» НКИХ салайааччыта, Ил Түмэн дьокутаата Иван Андросов «Тохтоо, көмүс түгэн…» («Остановись, мгновенье…») диэн үһүс дириҥ ис хоһоонноох кинигэтин сүрэхтээн, олоҕун орто омурҕанын — үбүлүөйдээх 55 сааһын бэрт сонун хайысхалаахтык бэлиэтээтэ.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
Дьоро киэһэ: «Чараас чараҥ, күнү сүгэн, Туран кэллэ, тыалыра… Тохтоо! Тохтоо, көмүс түгэн!» — диэн култуура колледжын устудьуоннара норуот бэйээтэ Семен Данилов хоһооннорун ааҕыыларынан саҕаланна (режиссер Захар Никитин).
— Түгэни таба тутуу — улуу дьол. Мин кэрэни кэрэхсиир эйгэм оҕо сааспар саҕыллыбыта. Онуоха ийэм Дарья Иннокентьевна улахан оруоллаах. Кини биһигини дьарыктаах оҥороору «Чайка-8М» фотоаппарааты, бэчээттиир куурдар-хатарар малларын эмин-томун, кумааҕытын буостанан суруйтаран ылбыта. Ол күнтэн ыла дьиэбит иһигэр ураты эйгэ үөскээбитэ, — диэн ахтар оҕо сааһын көмүс түгэнин Иван Андросов олоҕун кэрдиис кэмин, үбүлүөйдээх сааһын бииргэ алтыспыт чугас атас-доҕор дьонун кытта бэлиэтиир үөрүүлээх күнүгэр.
«Олоҕум биир кэрчик кэмигэр үктэнэн олорон, бу сыллар усталарыгар түһэрбит хаартыскаларбын быйыл төрөөбүтэ 100 сылын туолбут норуот бэйиэтэ Сэмэн Данилов хоһоонноругар дьүөрэлии туттум. Кини поэзията саха куттааҕы өйүн сааһылыыр, төрөөбүт дойдуга, ийэҕэ-аҕаҕа, кэргэҥҥэ, оҕоҕо тапталы күүһүрдэр, саппаҕырбыт кэмҥэ санааны сайҕыыр ураты күүстээх. Хаартыскаларбар хоһоон строкалара курулаччы кутуллан киирэн, ураты тыынныыллар, — диэн суруйар саҥа сүрэхтэммит кинигэтигэр Иван Михайлович. Салгыы ааптар бу курдук бэлиэтиир: «Кини айар үлэтин чугастык ылыммытым төрүөтэ, быраата, норуот суруйааччыта Софрон Данилов быйыл муус устар 19 күнүгэр төрөөбүтэ 95 сылын туолла. Улуу суруйааччыны кытта биир күҥҥэ төрөөбүт күннээхпиттэн бэйэм да соһуйдум, үөрдүм, долгуйдум«.
«Тохтоо, көмүс түгэн…» кинигэ 4 түһүмэхтэн турар: «Барыта эн эбээт, мин дойдум!», «Айылҕа сүдү кэрэтэ», «Дьүкээбил кутаата», «Баай барыылаах Байанай». Маннык дириҥ ис хоһоонноох кинигэни «Саха» НКИХ суруналыыһа Светлана Диодорова-Лаврентьева (ис хоһооно) уонна «Алаас» кинигэ кыһатын салайааччыта Мария Колодезникова (дизайн) таҥан оҥорбуттар. Кинигэ Красноярскайдааҕы «Инспаер» кинигэ кыһатын POLIKOR типографиятыгар 500 экземплярынан бэчээттэммит.
— «Тохтоо, көмүс түгэн!» кинигэҕэ 222 хаартыска, Семен Данилов 64 хоһооно киирдэ. Иван Андросов тыһыынчанан хаартыскатыгар сөп түбэһэр хоһоонноох бэйиэти талан ылыы уустук этэ. Онтон «Барыта эн эбээт, мин дойдум!» диэн хоһооҥҥо түбэһээт: «Бу баар эбит Иван Андросов ис кутун арыйар бэйиэт!» — диэн санааҕа кэлбитим. Онтон хаартысканы ылан талыаҥ эрэ кэрэх, саха норуотун тапталлаах бэйиэтин хоһоонноро бэйэлэринэн хаартыскаҕа дьүөрэлэһэн испиттэрэ, — диэн санаатын үллэһиннэ үбүлүөйдээх дьоро киэһэҕэ кинигэни киһи дууһатын кылын таарыйар тыыннаабыт суруналыыс Светлана Диодорова.
— Мин санаабар, тапталлаах бэйиэппит Семен Данилов өйө-санаата Иван Андросов бу маннык дириҥ ис хоһоонноох хаартыскаларынан «оһуорданан-мандарданан» тахсыахтаах эбит. Онон бу кинигэтинэн Иван Михайлович олоҕун өрөгөйдөөх көмүс түгэнигэр бэйэтигэр эрэ буолбакка, бар дьонугар дьоһуннаах бэлэҕи оҥордо, — диэн уот харахха бэлиэтээтэ профессор Виктор Михайлов.
— Биһиги бииргэ төрөөбүттэртэн алта оҕо баарбыт. Ийэбит Дарья Иннокентьевна кыыс эрдэҕинээҕи араспаанньата Попова диэн. 14 көлүөнэ иннинээҕи төрүччүбүтүн (1650 сылтан) оҥорбуппут. Биһиги, бу турар чугас хаан-уруу аймах дьон, ситиһиибит — күндүттэн күндү киһибит 82 саастаах ийэбит Дарья Иннокентьевна ситиһиитэ. Бэйэтэ алта кылаас үөрэхтээх буолан, оҕолорун дэгиттэр сайыннараары баян уонна фотоаппараат сакаастаан, билигин үс уол бэйэбит баяҥҥа доҕоуһуоллаан ыллыыбыт, Уйбаанныын хаартыскаҕа түһэрэбит. «Анал идэлэх фотограф түһэрбитэ дуо?» — диэн үлэлэрбитин интэриэһиргээтэхтэринэ, маннык сыанабылтан олуһун үөрэбит. Дьикти көмүс түгэни киһи олоҕор биирдэ эрэ түһэрэр. Ол иһин «Саха сирин кэрэтин дьон көрдүн», — санаанан хаартысканан үлүһүйэрбитигэр олугу уурбут ийэбитигэр муҥура суох махтанабыт, — диэн бэлиэтээтэ эҕэрдэ дылы этэригэр эмиэ хаартыскаҕа түһэриинэн оҕо эрдэҕиттэн дьарыктанар Иван Андросов бииргэ төрөөбүт убайа, Уу ресурсаларын федеральнай агентствотын Өлүөнэ сүнньүнээҕи ууга управлениетын салайааччы Иннокентий Андросов.
— Иван Михайлович туйаҕын аны оҕолоро уонна сиэннэрэ хатараллар. Онон сотору кэминэн дьиэ кэргэн быыстапкатын оҥоруохпут, — диэн туран, «Тохтоо, көмүс түгэн!» кинигэ ааптарын олоҕун аргыһа Антонина Андросова хаартыскаҕа түһэриинэн үлүһүйэр кэргэнин дьикти түгэннэри көрдүүр кэмнэриттэн холобурдары аҕалла.
— Кылааспытыгар старостабыт этэ. Онон салайар үлэҕэ барара оскуола эрдэҕиттэн биллэрэ. Аҕалара эрдэ өлөн, ийэлэрин Дарья Иннокентьевнаны өрүү өйүүллэрэ. Ол да иһин буолуо, кырдьаҕас дьоҥҥо ураты болҕомтолоох сыһыаннаах оҕолор. Үөрүүбүтүн-хомолтобутун өрүү Баанньабытын кытта бииргэ үллэстэбит. Күн бүгүнүгэр диэри старостабыт дойдутугар тиийдэр эрэ, бииргэ үөрэммиттэрин түмэн, өрүү ахтыһан көрсөбүт. Доҕорбут олоҕун көмүс түгэнэ өссө да элбии турарыгар баҕарабыт! — диэн Иван Андросов бииргэ үөрэммит кылааһынньыктара Надежда Григорьева (Андросова), Евдокия Горохова (Чахова) уонна Павел Неустроев үөлээннээхтэрин туһунан киэн тутта санааларын үллэһиннилэр.
Иван Андросов «Тохтоо, көмүс түгэн!» кинигэтигэр: «Күндү доҕоруом, бу альбомтан биир эмэ үлэни таба көрөн, дуоһуйууну ыллаххына, син кырыа кыһыҥҥа сылгыны сырсан сииккэ сиэлбэтэх, сааскы хахсаат тыалга кус кынатыгар олорсон кураанахха көппөтөх, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска алааһы кэрийэн халтай хаампатах, күһүҥҥү хаһыҥнаах күҥҥэ күммүн куоттарбатах эбиппин эбиппин диэн сэмээр үөрэ саныаҕым», — диэн суруйбутун Ил Түмэн дьокутаата Василий Местников бигэргэтэн биэрдэ:
— Кинигэҕэр «Дьүкээбил кутаата» хоту дойдуну хаартысканан хоһуйууҥ анал түһүмэҕинэн киирбитин биһирии ылынным. Эн төрөөбүт Сахаҥ сирин устун сылдьан, Өймөкөөн, Муома, Дьааҥы хайаларын устубутуҥ, тыйыс усулуобуйаҕа олорор уонна үлэлиир дьону кытта сайыҥҥы куйааска тиритэн, чысхаан тымныыга тоҥон, бииргэ алтыһыыҥ туоһута — эн хаартыскаларыҥ. Хоту дойду дьонун аатыттан бу дириҥ ис хоһоонноох кинигэҥ иһин барҕа махтал буоллун!
«Тохтоо, көмүс түгэн!» кинигэни киһи көрөөт, биир тыынынан ааҕан кэбиспэт. Төрөөбүт дойдугунан киэн туттууну саҕар бэртээхэй айар үлэ киһи санааҕа ыллардаҕына, дууһатын ыраастыаҕа. Үөрдэҕинэ, Сахабыт сирин тылынан эппэт кэрэ айылҕатыттан санаата көнньүөрүөҕэ. Бэйэҥ да билбэккинэн Семен Данилов хоһоонноругар уйдаран, хаартыскалары көрө олорон тус бэйэҥ эйгэҕэр киирэн, бириэмэни билбэккэ хаалаҕын. Саамай кэрэхсэбиллээҕэ, ааптар эйиигин кытта кэпсэтэрдии суруллубут ис дууһатыттан тахсыбыт санаалара, «Биир хаартыска историята», тоҕо туохтан сылтаан түбэспит көмүс түгэнин билиһиннэрэрэ — олох ураты таһым, истиил, жанр. Кинигэ киһини угуйар күүһэ — бу.
«Күндү биир дойдулааҕым, бу альбомтан туох санааҕа куустардыҥ?» — диэн «Саха» НКИХ генеральнай дириэктэрэ, Ил Түмэн дьокутаата санаа атастаһыытынан кинигэтин түмүктүүр. Туох санаанан түмүктээбитин ааҕааччы билиэн баҕарара чахчы. Онон бу кинигэни хайаан да булан, бэйэҕит дьиэтээҕи бибилэтиэкэҕитин хаҥатаргытыгар баҕарабын.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.