Хотугу улуустарга таһаҕаһы тиэйии боппуруоһа сыл аайы тустаах быһаарыыны эрэйэр.
Кыһыҥҥы суол сабыллара чугаһаан, бу күннэргэ таһаҕаһы тиэйии үгэннээн турар кэмэ. Араас курууһу тиэммит массыыналар федеральнай трассалар устун тохтоло суох субуһаллар. Бүгүн хотугу улуустарга таһаҕаһы тиэйии боппуруоһа хайдах быһаарыллан иһэрин туһунан Таһаҕаһы тиэйии уонна тэрээһин боппуруостарын быһаарар уонна сүрүннүүр дэпэртээмэн салайааччытын солбуйааччы Христофор Бурцевы кытта кэпсэтэбит.
СӨ Бырабыыталыстыбатын 2021 сыл ахсынньы 10 күнүнээҕи 1227-р №-дээх дьаһалынан 812,0
тыһыынча туонна таһаҕас тиэйиллиэхтээх. Онтон 748,6 тыһыынча туонна таһаҕас тиэйилиннэ. Ол эбэтэр былаан 92,2% туолла. Таһаҕаһы тиэйиигэ 727 тиэхиньикэ үлэлиир.
Б.дь. муус устар 5 күнүнээҕи туругунан, кыһыҥҥы суолунан былааннаммыт 673,8 тыhыынча туонна таас чохтон 617,8 тыhыынча туонна таһылынна, ол эбэтэр былаан туолуута – 91,7%. Убаҕас оттук (ньиэп) былааннаммыт 37,2 тыhыынча туоннаттан 33,5 туонна тиэйилиннэ, былаан туолуута – 90,1%. Гаас конденсаатын уматыга 25,7 тыhыынча туонна былаантан 21,5 тыhыынча туонна тиэйилиннэ, былаан 83,4% туолла – диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр Христофор Семенович.
Былаан туолан эрэр
Таһаҕаһы тиэйиигэ сүрүн сакаасчыттарынан СӨ ОДьКХ, «Якутскэнерго» ПАУо, «Сахаэнерго» АУо, «Теплоэнергосервис» АУо, «Саханефтегазсбыт» АУо, «Якутоптторг» АУо буолаллар.
– Ол курдук, «Сахаэнерго» АУо 50,2 тыhыынча туонна убаҕас оттугу уонна уматыгы сакаастаабытыттан 47,2 тыhыынча туонна тиэйилиннэ, ол эбэтэр былаан 94,0% туолла. Бу тэрилтэҕэ таһаҕаһы тиэйиигэ 77 тиэхиньикэ тардыллан үлэлиир. «Теплоэнергосервис» АУо улуустарга курууһу тиэйиигэ быйылгы былаана – 75,9 тыhыынча туонна, онтон 70,3 тыhыынча туонна таһаҕас тиэйилиннэ, ол эбэтэр былаан 92,5% туолла. Тэрилтэҕэ 43 тиэхиньикэ үлэлиир. «Саханефтегазсбыт» АУо 21,2 тыhыынча туонна убаҕас уматыгы тиэйэр былааннааҕыттан 27,9 туонна тиэллэн бүттэ, ол эбэтэр былаан 131,9% туолла. Тэрилтэ 65 тиэхиньикэни туһанна.
“Якутоптторг” АУо 5 087,0 туонна социальнай суолталаах ас-үөл тиэллэр былааныттан 5 109,4 туоннаны тустаах сиригэр тиэртилэр, онон былаан бу салааҕа 100,4% туолла, – диэн былаан туолуутун быһаарда таһаҕаһы тиэйиигэ уонна тэрээһин боппуруостарын быһаарыыга, сүрүннээһиҥҥэ эппиэттээх салайааччы.
Быйыл – уустук дьыл
Кыһыҥҥы суолунан таһаҕаһы тиэйии көрдөрүүтэ сыл аайы араастаһар. Бу туһунан Христофор Бурцев маннык кэпсиир:
– Быйыл эмиэ уустук дьыл буолла. Кулун тутар саҕана Дьааҥы улууһугар таас чоҕу тиэйиигэ улахан кыһалҕа үөскүү сылдьыбыта. Ол курдук, 100 тиэхиньикэ эрэ таһаҕаһы тиэйиигэ кыттыбыта. Урукку сылларга манна 250-300 массыына үлэлиир этэ. Көлө аҕыйааһынын төрүөтэ – ыраах айанныыр ыарахан уйуктаах массыыналар суоппардара көмүс хостооһунун тэрилтэлэригэр Чукоткаҕа тиийэ барыылара. Сыл аайы Дьааҥытааҕы ОДьКХ тэрилтэтигэр 70 тыһыынчаттан тахса туонна чох уунан кэлэн Нижнеянскайга уонна Уус Куйгааҕа сүөкэнэр. Онтон кыһыҥҥы суолунан Баатаҕайга тиэрдиллэн баран, кыһын устата бары нэһилиэктэргэ тиэйиллэр.
Көлө ахсаана аҕыйыы сырытта
“Дьааҥыга буолбут уустук балаһыанньаны хайдах быһаарбыккытый?” диэн ыйытыыбар эппиэттээх салайааччы маннык хоруйдаата:
– Кулун туран 3 күнүгэр Баатаҕайга Нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйар кэмитиэт уонна СӨ ОДьКХ ГУП эппиэттээх салайааччылара Баатаҕайга тиийэн улуус дьаһалтатыгар “Арктика суолара”, “Саханефтегазсбыт», «Сахаэнерго” тэрилтэлэр, Дьааҥы улууһунааҕы Суол пуондатын, Борокуратуура, ГИБДД үлэһиттэрин кытта сүбэ мунньаҕы ыыппыттара. Онно таһаҕаһы тиэйии тарыыбын улаатыннарарга, таһаҕас тиэйээччилэргэ абаансанан харчыларын төлөөһүн, Дьааҥы бөлөх улуустарын айан суолларын туругун тупсарыы курдук боппуруостары дьүүллэспиппит. Мунньах түмүгүнэн СӨ ОДьКХ ГУП таһаҕаһы тиэйии тарыыбын 40% үрдэппитэ. Маны таһынан, суоппардар уматыгынан хааччыналларыгар абаансанан харчы бэриллибитэ. Бу ылыллыбыт миэрэ түмүгүнэн таас чох тиэйиитигэр массыына ахса 220 тиэрдиллибитэ. Биллэн турар, курууһу тиэйии тэтимирбитэ. Ол түмүгэр Нижнеянскайга баар чох барыта тиэйилиннэ. Бу күннэргэ хаалбыт 10 тыһыынча туонна чоҕу Уус Куйгааттан таһа сылдьаллар.
Эбэһээтэлистибэни толорбот түбэлтэлэр
Христофор Бурцев кыһыҥҥы суолунан таһаҕаһы таһыыга өссө биир кыһалҕа баарын бэлиэтээтэ. Ол – «Якутуголь» АУо Дьабарыкы Хайаттан чох хостооһунугар уонна таһыытыгар ылыммыт эбэһээтэлистибэтин толорботоҕо буолар.
– Тохсунньуттан муус устарга диэри 90 тыһыынча туонна чох таһыллыахтааҕыттан баара суоҕа 44,4 тыһыынча туонна тиэйилиннэ. Олунньуга анал тиэхиньикэ алдьанан, биир да туонна чох куруустамматаҕа.
Дьабарыкы Хайаттан чоҕу хостооһун уонна тиэйии боппуруоһа бырабыыталыстыба хонтуруолугар турар. Маны таһынан, Бүлүү өрүскэ уу таһыма кыччааһынынан сибээстээн, Ньурба куоракка уонна Маалыкай нэһилиэгэр “Сангаарскай” чох хостуур разрезтан эрдэттэн кыһыҥҥы суолунан чоҕу тиэйии быһаарылынна. Бу күннэргэ таас чоҕу Сангаар бөһүөлэгэр уонна Ньурба куоракка тиэйэ сылдьаллар.
Таһаҕаһы тиэйии кыhалҕалаах боппуруостарын Ил Түмэҥҥэ Елена Голомарева, Виктор Губарев курдук норуот дьокутааттара күннэтэ хонтуруоллаһа олороллор, сыралаах үлэбитигэр төһүү өйөбүлүнэн буолаллар.
Хоту сир олохтоохторугар – туһааннаах өйөбүл
Ыраах хоту сир олохтоохторун кыһалҕаларын Ил Түмэн Арктика уонна хотугу норуоттар кыһалҕаларын быһаарар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, норуот дьокутаата Елена Голомарева хонтуруолга тутар. Елена Христофоровнаттан хоту улуустарга туох чэпчэтии оҥоһулларын ыйыталастым.
– Парламент хотугу улуустар туруорсар боппуруостарыгар болҕомтотун өрүү уурар. Ол курдук, норуот дьокутаата Александр Жирков салайыытынан бурдук субсидиятын улаатыннарыыга үлэлэспиппит. Ол түмүгэр хоту сиргэ бурдук сыаната үөс сирдэртэн уратыта суох буолбута. Былырыын Арктика улуустарыгар социальнай бородуукта тиийиитэ мөлтөөбүтүн уонна сыана наһаа үрдээбитин туһунан аймалҕан тахса сылдьыбыта. Онно биһиги хас да кэмитиэти уонна оройуоннары холбоон, улахан парламентскай истиилэри оҥорбуппут. Ол түмүгэр социальнай суолталаах аска-үөлгэ сыананы үрдэппэт быһаарыы ылыллыбыта.
“Аһы-үөлү таһыы тоҕо мөлтөөбүтэй?” диэн ыйытыы үөскүөн сөп. Улуустардааҕы муниципальнай тэрилтэлэр баһылыктара бэйэлэрэ сайаапка түһэрэллэр эбит. Ол сайаапкаларын үчүгэйдик анаалыстаан оҥорбокко, докумуону сыыһа толорон, бородуукта табаара аҕыйах тиийбит. Аны бородуукта тиийэн баран, өр баҕайы атыыламмаккка туран, болдьоҕо тахсар эбит. Онон иккиһин тиэйэн аҕаларга күчүмэҕэйдэр тахсаллар.
Хоту дойдуга олорор дьон үгүстүк ыалдьаллар. Биһиги учуонайдартан “аһы кытта сибээстээн, анаарыыта оҥоруҥ” диэн көрдөспүппүт. Ол ыытыллыбыт үлэ түмүгэр кэккэ үлэ хайысхата тахсан кэлбитэ. Холобура, хас биирдии нэһилиэккэ ынах сүөһүнү тутар инниттэн, “Эдэр пиэрмэр” диэн өйөбүлү хоту улуустарга олорор дьоҥҥо туох да куонкуруһа суох олоххо киллэриэххэ наада. Бу боппуруос билигин кириисиһи утары ылыллар миэрэлэргэ биир бастакынан болҕомтоҕо ылыллыахтаах. Онон хамсааһын тахсыаҕа диэн эрэнэбит.
Ил Түмэҥҥэ көрбүт боппуруостарбыт сыыйа олоххо киирэллэриттэн үөрэбит. Ол курдук, үгэс буолбут көрүҥнэргэ судаарыстыбаннай өйөбүлгэ федеральнай бырагыраама чэрчитинэн үбүлээһин көрүллэн, эбии түөрт логистическай киин тутуллуохтаах. Бу олус улахан хамсааһын. Манна аҕа уустарын общиналара, таба хаһаайыстыбалара бэйэлэрин оҥорон таһаарбыт астарын-үөллэрин туттаран атыылаталларыгар анал мэхэньиисим баар буолуохтаах. Логистическай кииннэргэ “шоковай” тоҥорууга аналлаах тэриллэр атыылаһыллан тураллар. Онон улахан уларыйыы тахсыахтаах. Олорор олохпут оҥкулун оҥостон, айылҕаттан бэриллэр аһы-үөлү сөптөөхтүк туһаҕа таһаарар соруктаахпыт.
Елена Потоцкая, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: СИА