Дьокуускайга олунньутааҕы уларыйыы дьыбардаах хонуктара
Үйэ анараа өттүгэр Арассыыйа уопсастыбатыгар уһун сылларга көрдьүгэннээбит социальнай, экономическай, духуобунай, сиэр-майгы утарсыылара өрө көбөннөр, Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ уотун саһаҕалаабыттара. 1917 сыл ытылҕаннаах сабыытыйалара дойду тутулун тосту уларыппыттара, мөлүйүөнүнэн олохтооҕун дьылҕатын түҥнэри төлкөлөөбүтэ, аан дойду историятын хаамыытыгар дьайыыламмыттара. История кэрэһилииринэн, демократия былааҕынан барбыт уларыйыылар ордук уобаластарга, уокуруктарга быһаарыылаахтык ыытыллыбыттара. Ону Саха сирин холобуругар көрүөххэ сөп.
Роман Попов, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru
Ыраахтааҕы былааһа суулларыллыбытын туһунан сурах Дьокуускайы 1917 сыл кулун тутар 2 күнүгэр тилийэ көппүтэ. Нөҥүө күнүгэр куоракка бэлитиичэскэй сыылынайдар тэрийиилэринэн ыраах Петербурга буолбут событиелары өйүүр миитиннэр, мунньахтар буолуталаабыттара. Туймаада үрдүнэн “көҥүл” диэн тыл дорҕоонноохтук сатараабыта. Ол олуурдаах күннэргэ былааска дураһыйааччылар күнүстэри-түүннэри сүпсүгүрбүттэрэ. Ый төрдүс күнэ үүнэр түүнүгэр социал-демократтар уонна эсердэр, тутуу былдьаһан, холбоһуктаах мунньахтарыгар икки баартыйа салайааччыларыттан турар коалиционнай сэбиэти тэриммиттэрэ. Салалтаҕа Г.И. Петровскай, М.И. Губельман (Е.М. Ярославскай), Г.К. Орджоникидзе, о.д.а. талыллыбыттара.
Күлүмнүүр өтө көрүүтэ
Кулун тутар 4 күнүгэр Дьокуускай олохтоохторо мунньахтаан олохтоох былаас үрдүкү уорганын — куттал суох буолуутун кэмитиэтин олохтообуттара. Онно араас баартыйалар, түмсүүлэр, холбоһуктар, тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ киирбиттэрэ. Уопсастыбаннай кэмитиэт бэйэтин Бириэмэннэй бырабыыталыстыба соҕотох бэрэстэбиитэлинэн ааттаммыта.
Мунньаҕы салайан ыыппыт В.В. Никифоров – Күлүмнүүр Олунньутааҕы событиелар кэтэх өттүлэригэр кутталлаах буомнар баалларын ыйбыта, олор онуоха-маныаха диэри биллибэккэ-көстүбэккэ сылдьан баран, биирдэ өрө охсон тахсыахтарыттан дьаарханарын эппитэ, онтун 1905 сыллааҕы хааннаах сабыытыйаларынан холобурдаабыта. Мунньах кыттыылаахтарын сирэйдээн бүтүн Саха сирин олохтоохторугар туһаайан или-эйэни араҥаччылыырга, норуокка иэдээнинэн иэнигийиэх күүс өттүнэн дьайыыттан туттунарга ыҥырбыта.
Онуоха учуутал семинариятын үөрэнээччитэ Платон Слепцов ойон тахсан Василий Васильевиһы, кини диэки санаалаахтары сытыы кириитикэҕэ тарпыта, үрдүк соло, мэтээл туһуттан ыраахтааҕы былааһыгар норуоттарын интэриэһин таҥнарбыттарын ыйбыта, батталга олорбут араҥа, хара үлэһит дьон, саҥа үөскээн эрэр саха интеллигенцията өрөбөлүүссүйэҕэ холбоһуохтаахтар диэбитэ. Эдэр киһи уоттаах-төлөннөөх этиитин сүрүннээн үөрэҕэ суох, түҥкэтэх дьон чугастык ылыммыта.
Була сатаан баһааҕырдыы
Саҥа салалта кулун тутар 8 күнүгэр кэмитиэт Дьокуускай Большой дэнэр уулуссатын (билиҥҥи Ленин проспегын) Нуучча улуу өрөбөлүүссүйэтин уулуссатынан уларытан ааттыырга, кулун тутар 10-нун норуот бүттүүнүн бырааһынньыгынан — Нуучча улуу өрөбөлүүссүйэтин күнүнэн биллэрэргэ быһаарыы ылыммыта.
Уларыйыы ухханыгар олорсон М.И. Губельман Дьокуускай түрмэтиттэн холуобунай буруйдаахтары таһаартыыр туһунан этии киллэрбитэ Ону кэмитиэт чилиэннэрэ араастаан ылыммыттара. Кэлин Губельман онно Күлүмнүүр холуобунай буруйдаахтары өрүскэ киллэрэн ойбоҥҥо тимирдэргэ эппитэ диэн бигэргэтэ сылдьыбыттааҕа. Учуонай Пантелеймон Петров, оччотооҕу мунньах боротокуолугар олоҕуран, ол олоҕо суох баһааҕырдыы буоларын быһаарбыта.
Кэмитиэт итинник “биир санаанан” куоластааһынын түмүгэр, Нуучча улуу өрөбөлүүссүйэтин күнүгэр түбэһиннэрэн, хаайыыттан 192 холуобунай буруйдаах көҥүлгэ таһаарыллыбыта. Кинилэри таҥаһынан, аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга диэн дьонтон харчы хомуйбуттара.
Инники түһэн эттэххэ, ыам ыйыгар Дьокуускайга, улуустартан кэлбиттэри ааҕан туран, амнистияламмыт 500-чэкэ холуобунай сыылынай тоҕуоруспута. Миитиннэри, мунньахтары тэрийбиттэрэ, куттал суох буолуутугар уопсастыбаннай кэмитиэккэ бэйэлэрин бэрэстэбиитэллэрин туруорса сатаабыттара. Ол, биллэн туран, кыра куорат олоҕор улахан кутталы үөскэппитэ. Ыам ыйын эргэтигэр, бэлитиичэскэй сыылынайдар дойдуларыгар төннүбүттэрин кэннэ, холуобунай буруйдаахтар уопсастыбаннай кэмитиэттэн кинилэри соҕуруу ыытары сорунуулаахтык модьуйбуттара. Ити боппуруоһу быһаарыынан, үп-харчы булуутунан В.В. Никифоров дьарыктаммыта. Кини тэрийиитинэн, салалтатынан үлэлээбит хамыыһыйа от ыйыттан балаҕан ыйыгар диэри амнистиянан хабыллыбыт 445 киһини, сорохторун дьиэ кэргэттэринээн, Иркутскайга утаарары ситиспитэ.
Былаас иһин үтүрүһүү ухханыгар
Бэлитиичэскэй күүстэр уонна биирдиилээн да дьон икки ардыгар былаас иһин охсуһуу, бэрт былдьаһыы күн-түүн уохтанан, сытыырхайан барбыта. Олохтоох демократическай күүстэр тумус киһилэрин В.В. Никифоровы, өрө ытыннарбат инниттэн, утарсааччылара кинини араастаан хоруотуу, баһааҕырда сатаабыттара.
Ол курдук, үөһэ ахтыллыбыт социал-демократ Губельман, Күлүмнүүр саха, нуучча бааһынайдарын сийиэстэрин бэрэссэдээтэлинэн талыллыбытыттан кыйаханан, “Вестник Якутского комитета общественной безопасности” хаһыакка В.В.Никифоровы “баай”, “көлөһүннээччи”, “ыраахтааҕы буолуон саныыр бурсууй” диэн саралыыр Попов диэн киһи суругун бэчээттэппитэ. Ону баара, кэлин биллибитинэн, ол Попов уруккута биллэр ат уорааччы буолара арыллыбыта, ону ааһан, бэйэтин кэмигэр Күлүмнүүр киниэхэ адвокаттаабыт буолан тахсыбыта. В.В. Никифоров ону хаһыаттаан, кырдьыгын булуммута.
Социалистар баһылааһыннарынан
Дьокуускайга уонна ол эргин былаас уларыйыыта эйэ дэмнээхтик барбыта. Уобаластааҕы дьаһалта вице-губернатора Тизенгаузен, бүрүүкээбит балаһыанньаҕа тирэҕин сүтэрэн, былааһын куттал суох буолуутун уопсастыбаннай кэмитиэтигэр туран биэрбитэ.
Уобаластааҕы салалтаҕа кубулуйбут уопсастыбаннай кэмитиэт улуустарга, тыа сирдэригэр куттал суох буолуутугар кэмитиэттэри тэрийэргэ уураах таһаарбыта. Муус устар 14 күнүгэр ыытыллыбыт кэмитиэт уопсай мунньаҕар, уобалас хамыһаарынан анаммыт Г.И. Петровскай оннугар, бэрэссэдээтэлинэн кистэлэҥ куоластааһынынан Г.О. Охнянскай талыллар. Ситэриилээх бюро састаабыгар 5 бассабыык, 6 меньшевик, 7 эсер, 3 “Свобода” сойуус бэрэстэбиитэлэ киллэриллибиттэрэ. Бу оччоотооҕу кэмҥэ бэлитиичэскэй күүстэр хабааннарын, онно социалистическай хайысхалаах баартыйалар баһылыыр-көһүлүүр балаһыанньаларын арылхайдык тыктаран көрдөрөр.
Бюро ыраахтааҕы суутун былааһын көтүрүүгэ, уокурук исправниктарын, чунуобунньуктарын саҥа былаас дьонунан солбуйууга, уокуруктааҕы, буоластааҕы кэмитиэттэри тэрийиигэ улахан үлэни ыыппыта. Онно нэһилиэнньэ көхтөөхтүк кыттыбыта. Ол курдук, кулун тутар саҥатыгар Өлүөхүмэҕэ, Бүлүүгэ, ый ортотугар Дьааҥыга, онтон Орто Халымаҕа уопсастыбаннай кэмитиэттэр тэриллибиттэрэ.
Дьон-сэргэ көхтөөхтүк кыттыытынан
Онон, кулун тутар, муус устар ыйдарга Саха сирин бүттүүнүн үрдүнэн – уокуруктарга, улуустарга, нэһилиэктэргэ – саҥа былааһы олохтооһун саҕаламмыта. Онно дьон-сэргэ санаата көтөҕүллэн, өрө күүрүүлээхтик кыттыбыта.
Манна даҕатан эттэххэ, уопсастыба араас араҥатын, бэлитиичэскэй күүстэрин, тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллэриттэн турар уопсастыбаннай кэмитиэттэр демократия былааһын, саҥа бэрээдэги олохтооһуҥҥа биир сыаллаах-соруктаах үлэлээбит буоллахтарына, ол түһүмэх түмүктэниитэ, бэлиитикэ, култуура, олох-дьаһах боппуруостарыгар интэриэстэрэ, көрүүлэрэ хайдыспытынан, уратыласпытынан барбыта. Онтон ол сытыырхайдар сытыырхайан кэлин тиһэҕэр Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр тиэрпитэ.
Роман Попов, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru
Эксперт санаата
Пантелеймон Петров – Хардыы, Гумантирнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларын
институтун түмэлин сэбиэдиссэйэ, история билимин хандьыдаата:
— Эйэ дэмнээхтик барбыт Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ дойдуга дьиҥ-чахчы демократия уларыйыыларын киллэрбитэ, толору түөһүнэн көҥүл чэбдик салгынынан тыынар кыаҕы биэрбитэ. Онно дьон-сэргэ бүттүүн санаата кэлэн, өрө күүрүүлээхтик кыттыбыта. Эдэр Платон Слепцов-Ойуунускай Саха сиригэр кулун тутарга буолбут историческай суолталаах сабыытыйалартан көҥүллүк тыынартан төбөбүт эргийэр этэ диэн суруйан хаалларбыта баар. Онон Өктөөп өрөбөлүүссүйэтиттэн суолтата ордук улахан, дириҥ. Манна бэлиэтээн эттэххэ, ол кэмтэн сахалар сурукка-бичиккэ, дьыалаҕа-куолуга “туора урдус” дэнэллэрэ уурайан, 1632 сыллаахтан ыраахтааҕыга төлөөбүт дьаһаахтарыттан, кэлин нолуокка кубулуйбут төлөбүрдэриттэн, төлөрүйбүттэрэ.