2016 сылтан өрөспүүбүлүкэ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтигэр бултааһын уонна булт баайын харыстааһын эйгэтигэр федеральнай боломуочуйалар сүктэриллибиттэрэ. Министиэристибэ иһинэн Булт ресурсаларын сүрүннээһиҥҥэ, харыстааһыҥҥа управление, онтон кэлин Булт хаһаайыстыбатын уонна айылҕа ураты харыстанар сирдэрин-уоттарын департамена тэриллибитэ. Билигин миниистири солбуйааччынан уонна өрөспүүбүлүкэ кылаабынай охотоведынан Николай Васильевич Додохов буолар.
2016 с. булт хаһаайыстыбатыгар быһаарыллыбатах боппуруос элбэх этэ. Ол курдук, булка көҥүлү биэрэр үлэ мөлтөхтүк тэриллэн, көҥүлү тыыннаах уочарат бэрээдэгинэн бэриллэрэ. Иккиһинэн, лимиит олохтоммут буолан, бултанар кыылга кубуота аҕыйаҕа. Онон төһө бултанар кыыл баарын билэргэ судаарыстыбаннай кэтээн көрүү ыытыллара ирдэммитэ. Үсүһүнэн, ол саҕанааҕы Булт быраабылатын ирдэбиллэрин уонна хааччахтааһыннарын астыммат булчуттар элбэхтэрэ.
Баар кыһалҕалары үөрэтэн баран, миниистир Сахамин Афанасьев бултааһыҥҥа көҥүлү дөбөҥнүк ыларга сорук туруорбута. Онон миниистир сорудаҕын толорорго бу хайысхаҕа үгүс үлэни ыыттыбыт. Онон бултуурга көҥүлү ылыыга аныгы технологиялары туһанар буоллубут. Бултуурга көҥүлү биэрии госөҥөтө СӨ судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрүн нөҥүө көһөрүлүннэ. 2016 сылы кытта тэҥнээтэххэ, көҥүлү биэрии 2 төгүл кэриҥэ улаатта. Холобура, 2020 сылга – 63 тыһ. тахса (2016 с. – 38 тыһ. этэ).
СӨ экологияҕа министиэристибэтэ СӨ Ил Түмэн дьокутааттарын, СӨ Инновацияҕа министиэристибэтин уонна Якутохотрыболовсоюз уопсастыбаннай тэрилтэни кытта бииргэ үлэлээһиннэрин түмүгэр 2020 сыл олунньуга көҥүлү биэрии бэрээдэгэ уларытыллыбыта. Ол эбэтэр “Бултааһын уонна булт ресурсаларын харыстааһын туһунан” СӨ Сокуонун 11 ыстатыйатыгар уларыйыылар киллэриллибиттэрэ. Онон лимиит олохтонор булт баайын бултааһын 35 % кубуотата түбэһиэх чыыһыланы талыы генераторын бырагырааматын туһанан сэрэбиэй ньыматынан түҥэтиллэр. Муниципальнай оройуоннарга ыытыллыбыт кубуота 35% хамыыһыйа быһаарыытынан бэриллэр, оттон бултанар кыыллары харыстааһын уонна элбэтии тэрээһиннэригэр кыттыбыт дьоҥҥо уочарата суох 30% түҥэтэллэр.
БУЛТ СЭРЭБИЭЙЭ
Сокуоҥҥа киирбит уларыйыылар көмөлөрүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ иккис сылын генераторы туһанан сэрэбиэй буолар (хотугу кыыл табаттан уонна киистэн уратыларга).
Сэрэбиэйи ыытарга СӨ Экологияҕа министиэристибэтин “Охота” ВИС иһитиннэрэр ситимин түбэһиэх чыыһыланы генераторын бырагырааматын туһанан оҥоһуллар. 2021 сылга сэрэбиэйдэһии кэмигэр 21145 сайабылыанньанан 369 лот оонньонон, 2693 сайаапкалаах киһи тигистэ. Дьокуускайга көҥүлү үллэриигэ сыһыаннаах биир да булчуттан үҥсүү киирбэтэ.
Муниципальнай оройуоннарга сэрэбиэйдэһиигэ киирбит 7409 сайаапкаттан 2630 сайаапкалаах киһи тиксибитэ.
Бултанар кыылы кыһыҥҥы ааҕыы кэмигэр 708 биэдэмэс толоруллубута. Кинилэр көмөлөрүнэн кыылы аһатар 653 кормушка турда, 14854 талах (веник) бэлэмнэннэ, туус кутарга 430 иһит оҥоһулунна, 26,7 т туус кутулунна, 8,5 т оту кэбистилэр, 2,1 т эбии аһылык (эбиэс, уотурба) уурулунна.
Кыылы-сүөлү элбэтиигэ, харыстааһыҥҥа үлэлэһэр дьоҥҥо көҥүлү уочарата суох биэрбиттэрэ. Бу үлэҕэ кыттыбыт дьонтон 359 сайабылыанньа киирэн, 334 киһи куонкуруһу ааспыта.
Үллэрии маннык табыгастаах ньыматын олохтооһун өрөспүүбүлүкэ хайа баҕарар түгэҕэр олорор булчукка көҥүлү ылыыга тиксэр кыаҕы үөскэттэ.
КЫҺЫҤҤЫ ААҔЫЫ КӨДЬҮҮҺЭ
Булт департамена Экология министиэристибэтин судаарыстыбаннай иниспиэктэрдэрин, Биология ресурсаларыгар уонна айылҕа ураты харыстанар сирдэрин дириэксийэтин кытта кыылы ааҕар кыһыҥҥы маршурутунан учуоту ыытыы көдьүүһүн үрдэтиигэ ситимнээх үлэни тэрийдэ.
Ол курдук, 17,5 тыһыынча кыһыҥҥы ахсаан биэдэмэһэ толорулунна. Учуот-ахсаан түмүгэр булт ресурсаларын сүрүн көрүҥнэрин көрдөрүүтэ эбиллибит. Онон 2021-2022 булт сезонугар булт ресурсаларын көрүҥнэрин бултааһыҥҥа лимиит уонна кубуота 2020-2021 сыллааҕар улаатта. Холобура, тайахха лимиит 404 төбөнөн, табаҕа – 169, туртаска – 457, киискэ – 8 640 эбиллибитэ.
БОЛДЬОХХО УЛАРЫЙЫЫЛАР
Анатолий Попов, СӨ экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин Булт департаменын салайааччытын солбуйааччы:
— Маны сэргэ РФ Айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа министиэристибэтин 2020 с. 24.04 күнүнээҕи 477 №-дээх бирикээһинэн бигэргэммит Булт быраабылатын торумнааһыҥҥа улахан үлэ ыытылынна. Ити түмүгэр тайаҕы, туртаһы, хагдаҥ эһэни, куһу, андыны, куобаҕы туһахтааһын, курупааскыны, бөрөнү бултааһын болдьоҕор сыһыаннаах уларыйыылар киллэриллибиттэрэ. Булчуттар этии киллэриилэринэн өрөспүүбүлүкэҕэ бултааһын уратытын учуоттаан уларыйыылар киллэриллибиттэрэ.
— өрөспүүбүлүкэҕэ тайаҕы бултааһын балаҕан ыйын 15 күнүттэн саҕаланар уонна ахсынньы 25 күнүгэр түмүктэнэр;
— улуустары эбии киллэрдибит уонна анды болдьоҕун ыам ыйын 29 күнүттэн бэс ыйын 4 күнүгэр диэри хамсаттыбыт. Муниципальнай оройуоннар баһылыктарын иһинэн Булт сэбиэттэриттэн киирбит этиилэргэ олоҕуран быйыл Мииринэй, Ньурба, Ленскэй, Дьааҥы, Өлүөхүмэ, Орто Халыма, Эдьигээн, Уус Маайа улуустара уонна Дьокуускай куорат эбии киирдилэр.
— хагдаҥ эһэни атырдьах ыйын 1 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр диэри бултуохха сөп, ол эбэтэр арҕахха бултуур кыахтаннылар;
— өрөспүүбүлүкэ бары оройуоннарыгар куобаҕы туһахтыахха сөп, урут Арктика эрэ улуустара туһахтыыллара.
— саас атыыр куһу 30 күн бултуохха сөп, өскөтүн олордуу куһунан бултуур буоллахха. Маныаха биир подсадной куһунан үс киһиттэн ордуга суох киһи бултуохтаах. Атын эрэгийиэннэргэ биир эрэ киһи бултуура көҥүллээх. Биһиги булчуттарбыт ыраах массыынанан үстэн аҕыйаҕа суох киһи барарын учуоттаан итинник дьаһанныбыт.
Өрөспүүбүлүкэбит Экологияҕа министиэристибэтэ “Бултааһын уонна булт ресурсаларын харыстааһын уонна Арассыыйа Федерациятын сокуонун кэккэ аакталарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан” ФС 71 ыстатыйатыгар олоҕуран Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр булт-хаһаайыстыбаннай сөбүлэһиилэрин түһэрсии үлэтэ 2021 сылга күүскэ ыытылынна. Билигин сыһыарыллыбыт бултуур сирдэригэр 337 юридическай сирэй уонна урбаанньыт булт хаһаайыстыбалаах. 428 бултуур сирдэргэ сөбүлэһиини 223 булду туһанааччыны кытта түһэрсилиннэ, итинтэн 86-та – хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар аҕа ууһун общината.
Онон министиэристибэ бу сылларга любитель-булчуттар уонна сонордьуттар интэриэстэригэр олоҕуран булт уонна булт ресурсаларын харыстааһын эйгэтигэр киэҥ хабааннаах үлэни ыытта. Сорохтор министиэристибэ үлэһиттэрэ хонтуруоллуур-кэтиир эрэ үлэни ыыталлар диэн сыыһа өйдүүллэр. Биһиги туох-ханнык иннинэ булт уонна булт ресурсаларын эйгэтигэр федеральнай боломуочуйалары өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун уйгулаах олохтоноллорун туһугар толоробут.
БҮЛҮҮГЭ “БЫЛААҔЫНАН” БУЛТУУЛЛАР
Бүлүүгэ бөрөнү саҥа ньыманан – “Былааҕынан” бултааһыны бөрөһүттэр саҕалаан эрэллэр.
Ол курдук, манна адьырҕа кыыллары бултааһыҥҥа былаах (флажок) ньыматын туһанан эрэллэр. Былаахтарынан бултааһын хайдах саҕаламмытын туһунан Бүлүү улууһун урукку охотоведа, билигин департамент иниспиэктэрэ Александр Ильич Николаев маннык кэпсээтэ:
— Урут бөрөнү туһаҕынан, хапкаанынан бултуур этилэр. Ону урукку ”Госохотохрана” ГКУ дириэктэрэ Егор Егорович Антонов бу былааҕынан бултааһын ньыматын өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан киллэрбитэ. Кини, бэл, Вологдаттан анаан-минээн бу ньымаҕа үөрэтэр киһини аҕала сылдьыбыта. Уонна ити ньыманы илин эҥээр, Нам диэки туһаммыттара биллэр. Бүлүү улууһугар
былааҕынан бултааһыны 4 сыллааҕыта саҕалаабыппыт. Былырыын Тылгыныга кыараҕас сиргэ түбэһэн, үс бөрөттөн биирин хаайан турбуттара. Ол хааллыбыт бөрө үөрүн улуйан ыҥыртаан үһү ылбыттара. Итини Тылгыны булчута Эдуард Васильев иилээн-саҕалаан ыыппыта. Билигин анал матырыйаалы соҕурууттан сакаастаан тиктэрэ олороллор, таҥас имиллибэт, сииги тардыбат матырыйаал буолуохтаах эбит.
“Эһиги сиргит-уоккут олох атын эбит”, — диэбит этэ ол Вологдаттан кэлбит үөрэтээччи. Бу ньыманы, кырдьык, сириттэн көрөн туһаныахха сөп. Лааҥкы сирдээҕэр аһаҕас сиргэ киирдэ даҕаны дөбөҥнүк бултанар.
Бу күннэргэ Егор Афанасьевич Николаев баһылыктаах Баппаҕаайы нэһилиэгин уонна “Баай эбэ” ТХПК булчуттара кыттыһан уонтан тахса “буранынан” сылдьан бултууллар. Бөрө сылгылаахтарга улахан ороскуоту таһаарарын иһин сылгылаахтар кыттыһан, харчы хомуйбуттар. Онон ол харчынан бултааһын тэринэн дьаһанан саҕалаатылар, “Бураан” уматыгы үрэрэ диэн сүрдээх буоллаҕа. Биир күҥҥэ 30 лиитирэни кэлэ-бара таах үрэн кэбиһэр. Онно эбии “бураннар” алдьаналларын-кээһэнэллэрин киһи ааҕан сиппэт. Араамалара, кареткалара эҥин наһаа кэбирэх буолла бу аныгы тэрил гиэнэ. Сыбаарка көмөтүнэн сүүрэ сылдьаллар диэтэххэ сымыйа буолбат. Уот сиэбит сиригэр эргииргэ олус ыарахаттардаах буолар. Биир бөрөнү ытан өлөрбүттэрэ эмис бөҕө үһү. Дьиҥэ, былааҕынан эргитээһинэ чэпчэки, хомуйуута ыарахан буолар. Дьэ, ити Бүлүү улууһугар Тылгыны булчуттарын кэннилэриттэн илбэҥэлэр былаахтаах ньыманы туһанан эрэллэр.
Быйыл бөрө биһиги диэки аһары элбээбит кэриҥнээх. Тоҕо диэтэххэ, Бэрдьигэстээх диэки ойуур наһаа умайан, бөрөлөр биһиги диэки көһөн биэрдилэр быһыылаах. Кэбээйи да диэкиттэн кэлэллэр. Луҥхаҕа туртас элбээбит дииллэр, ону эмиэ батыһар буолуохтаах бөрө. Баппаҕаайы нэһилиэгэр 40-ча бөрө баар дииллэр. Өссө тус-туһунан икки үөр баар, ол сүүрбэччэ буолар буоллаҕа.
Мин санаабар, СӨ Бырабыыталыстыбата, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үөһэттэн бүддьүөккэ уматыкка харчы көрөллөрө буоллар, абыраллаах буолуо этэ. Тыа сирин сайдар биир өртө сылгы буоллаҕа. Бөрөнү бултаабатахпытына хоромньута улахан буолуоҕа. Сылгылаах нэһилиэктэргэ 20-чэлии сылгыны тартылар дииллэр. Сир харатыттан өссө төһөнү таппыттара биллибэт. Ону бэтэринээрдэр аактаан иһиэхтэрин наада. Быһата, күүстээх хамсааһын, көмө наада. Бөрөҥ биирдии-иккилии киһиэхэ кыайтарбат кыыл. Онон улахан тэрээһини, өйөбүлү бөрөнү бултааһын ирдиир. Маны салайааччылар таба өйдүөхтэрэ диэн эрэнэбин.
Бэчээккэ Женни Стрюкова бэлэмнээтэ
Хаартыска: rk.karelia.ru