Дьокуускайга Дежнев аатынан уулуссаҕа дьоҕус, икки этээстээх дьиэҕэ ФГБУ “Рослесинфорг» диэн көмүс суруктаах. Дойдуга өссө 1937 сыллаахха тэриллибит “Леспроект” диэн тэрилтэ билигин “Рослесинфорг” ФГБУ ааттаммыта. Онон быйыл бу тэрилтэ тэриллибитэ 85 сылын бэлиэтиир. Бу тэрилтэ ойууру бары өттүнэн учуоттуур, кадастрга киллэрэр, ойуур хаһаайыстыбаларын сирдэрин-уоттарын быһаарар…
Саха сирин тайҕата өрөспүүбүлүкэбит иэнин 80 бырыһыанын ылар. Бу айылаах киэҥ нэлэмэн баайбытын көрөр-истэр, хайдах туруктааҕын быһаарар, үөн-көйүүр сиириттэн көмүскүүр, каартатын оҥорор эҥин тэрилтэ. Тэрилтэ үлэһиттэрэ, инженер-таксатордар куйаас-тымныы, кумаар, үөн-көйүүр диэбэккэ, сыл аайы ойуурбут туругун быһаараллар. ГРЭС‑2, “Илин Сибиир — Тиихэй акыйаан” ньиэп ситимэ, “Беркакит — Томмот” тимир суол, “Сила Сибири” гаас ситимэ, Чернышевскай — Мииринэй — Ленскэй — Пеледуй уот ситимэ, Элгэтээҕи чохтоох сир, ону таһынан, “Өлүөнэ очуостара” национальнай паарка, «Медвежьи острова» уонна да атын судаарыстыба айылҕаны харыстыыр сирдэрэ-уоттара кинилэринэн быһаарыллан, тыырыллан үлэлии олороллор.
Быйыл бу бастыҥ үлэлээх тэрилтэ Арассыыйа 37 филиалларыттан үһүс миэстэҕэ тахсары ситистэ. Итиннэ идэлэрин муҥутуурдук баһылаабыт Александр Васечко, Александр Андросов, Татьяна Охотина, Александр Герасимов, Юрий Титов, Виктор Торговкин, Василий Винокуров уонна Максим Васильев курдук дьону хайаан да үтүө тылынан ахтар наада.
Үйэлээх дьыалалар
“Лесоводтар уопсастыбаларын” кытта араас үлэни ыыталлар. Ол курдук, өссө биэс сыллааҕыта Ойуур мусуойун тэрийбиттэрэ. Мусуой тэриллиитин көҕүлүүрүн саҕана тэрилтэ салайааччыта Саргылаана Аммосова “Во благо лесов Якутии” диэн дьоһуннаах кинигэни бэчээттэтэн таһаарбыта. Дэлэҕэ даҕаны, бу мусуой быйыл дойду ойуурун мусуойдарыттан бастыҥ мусуой аатын ылыа дуо. Оттон “Сэдэх историческай эспэнээт” диэн көрүҥҥэ иккис миэстэни ылла. Ол 1906 сыллаахха оҥоһуллубут «Ойуур кортига» эбит.
Быйыл улахан үлэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Бүлүүтээҕи лесхозка 30‑тан тахса сыл леснигинэн үлэлээбит Николая Саввич Степанов төрөөбүтэ 100 сыла туолуутугар анаан ыытылынна. Дьоруой туһунан кинигэ хаттаан, тупсарыллан, эбиллэн таһаарылынна.
Мэктиэ тыл
…Тэрилтэ иннигэр кыытта маҕан сиэдэрэй иһиттэргэ сибэкки арааһа сириэдийбит, итинэн да бу тэрилтэ салайааччыта эр киһи буолбатаҕын сэрэйиэххэ сөп.
Саргылаана Аммосова иккис куурустан саҕалаан научнай үлэнэн дьарыктанара. Устудьуоннар суруйбут дьоҕус научнай үлэлэрин “Лесная новь” сурунаалга бэчээттииллэрэ. Саргылаана үһүс куурустан Ленинскэй истипиэндьийэни ылары ситиспитэ, оччолорго ол 120 солкуобай этэ.
Дьэ, онтон, институту субу бүтэрбит оҕолору үлэҕэ тыырыы буолбутугар Саргылаана биэс бааллааҕа уонна институтун комсомольскай тэрилтэтин бюротун чилиэнэ, группатыгар комсорг, уопсастыбаннай үлэтэ элбэх этэ. Аны туран Хомсомуол Киин Кэмитиэтин Бочуоттаах грамотатынан наҕараадаламмыта.
Дьэ, оҕолору үлэҕэ ыытары быһаарар кэбиниэккэ дьон бөҕө олорор эбиттэр. Институт салалтата: “Манна аспирантураҕа хаал, эксээмэнэ суох киллэрэбит. Саха сиригэр эйигин ыыппаппыт, онно Сибиирдээҕи технологическай институт каадырдары бэлэмнээн ыытар эбээһинэстээх, — диэбиттэр.
— Син биир дойдубар барабын, ийэм иитимньитэ буолан бүтэбин, аспирант 70 солкуобайыгар хайдах да сатаан олорор кыахпыт суох, — диир Саргылаана.
— Саха сиригэр туохха үөрэммиккин туһанар кыаҕыҥ суох, — диир проректор Леонид Шавровскай. — Онно ойуур селекцията суох, ойуур култууралара диэннэр суохтар, генетика да, мелиорация да суох, эн буоллаҕына манна ол дьыалаларынан олус таһаарыылаахтык дьарыктаммытыҥ.
Саргылаана “син биир дойдубар барабын, дойдубар сайдыылаах ойуур хаһаайыстыбата баар буоларын туһугар охсуһуом” диэбит тылын бу үлэлээбит 35 сылын устата толоро сылдьар. Саргылаана Поликарповна үөрэҕин бүтэрэн кэлэригэр генеральнай дириэктэр Василий Загайнов тута аппараакка үлэлэтэ хаалларбыта. Түөрт ый отделга олорон, күнү быһа кумааҕыны бэрийэн тахсары сөбүлээбэтэҕэ, тайҕаҕа быһаччы үлэлиэн баҕарбыта. Хата, оччолорго Орджоникидзевскайдааҕы лесхоз дириэктэрэ, РФ үтүөлээх лесовода Федоров Кондратий Иннокентьевич диэн РФ үтүөлээх лесовода Буотама учаастагын салайааччытынан ыҥырбыта. Буотама учаастагар кэлэн үлэлиир сыллара уларыта тутуу кэмигэр түбэспитэ. Икки тыраахтардаах, массыыналаах, бырысыаптаах эҥиннээх этилэр. Саҥа гараас туттубуттара, үс кордон буолар дьиэлээх этилэр. Уон лесниктээх, түөрт ойуур маастара, тырахтарыыстаах, хаһаайыстыбатын харабыллыыр дьонноох, барыта 17 үлэһит баара.
Хонтуруол бөҕөнү олохтообуттара, уот умуруоруутугар түүннэри сылдьаллара, онон дьахтар киһиэхэ ыарахан үлэ этэ. Ойуур уотун кэрийэн умуруорууну тэрийэ сылдьан дьиэтин нэдиэлэ бүтүүтэ биирдэ булар түгэннэрэ элбэх буолааччылар.
Улахан салайааччы санаалара
Мин маҥнай Саргылаана Поликарповнаны 2013 сыл лаахха көрсүбүтүм. Оччолорго кини Ойуур хаһаайыстыбатын департаменын салайааччы бастакы солбуйааччыта, Арассыыйа Федерациятын бочуоттаах лесовода, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын бочуоттаах үлэһитэ, кэрэ аҥардартан бастакынан Саха сирин кылаабынай лесничэйэ ааты сүгэ сылдьар киһи этэ. Биирдэ аар тайҕабытын араҥаччылыыр идэтийбит улахан салайааччыны кытта бу салаа кыһалҕаларын туһунан ирэ-хоро кэпсэтэн турардаахпыт.
— Саастаах уонна олох эдэр киһи дьүөрэлэһэн үлэлиирэ тэрилтэ кэскиллээхтик сайдарын мэктиэлиир, — диир Саргылаана Поликарповна. Билигин бэйэлэрин дьыалаларыгар чахчы бэриниилээх, айылҕаҕа, тайҕаҕа муҥура суох тапталы иҥэриммит дьон үлэлии-хамныы сылдьаллар.
Сотору-сотору ыытыллар реформаларга штаты сарбыйыы үлэни үчүгэйдик билэр дьон үрдүнэн барар. Каадыры бэлэмниир Департамент нөҥүө ыччаттары үөрэтэр курдукпут эрээри, киин куораттартан төннүбэттэр. Үлэлии да кэллэхтэринэ, икки-үс сыл үлэлээн баран уурайан бараллар. Үлэбит ыарахан, усулуобуйа суох, ханнык эрэ туспа бырагыраамалары көрөн ити ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин өйүүр, олохсутар бырагыраама суох. Онон исписэлиистэрэ суох буоллахпытына, тайҕабытын араҥаччылыыр дьоно да суох хаалар кутталлаахпыт.
Ойуурбут кодексата 1977, 2007 сыллардаахха уларыйталаабыта, төрдүттэн олус сыыһалардаах ылыныллыбыт докумуон диэн бэлиэтиибит. Биһиги бэрт элбэх көннөрүүлэри, сыыһаларын туоратарга аналлаах бэлиэтээһиннэри оҥорон Госдуумаҕа тиийэ ыыппыппыт даҕаны, болҕомтоҕо ылыллыбатахтара. 2000 сыллаахха диэри Арассыыйа Ойуурун хаһаайыстыбатын бэйэтэ туспа дьаһанар федеральнай сулууспата баар этэ. Билигин Ойуур Федеральнай ааҕыныстыбата нормативтарынан дьарыктаммата олус куһаҕан. Ааҕыныстыбанан салайар министиэристибэ эрэ дьарыктанар. Ити ааҕыныстыбаны араас министиэристибэлэринэн уларыта сылдьан салайтараллар. Айылҕа ресурсаларын управлениетын Ойуур хаһаайыстыбатын базатыгар тэрийбиттэрэ, онтон түөрт сыл буолан баран, 2000 сыллаахтан Айылҕа ресурсаларын министиэристибэтин иһигэр киллэрбиттэрэ, онно геология, уу ресурсалара, ол-бу барыта киирэр буолан, ойуурунан ким да ситэ-хото дьарыктаммат буолбута. Ол кэмтэн ыла ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаламмыта. Өссө ол иннинэ биир кэмҥэ, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр, Совнархозтарга биэрэ сылдьыбыттара. Итинник уларыйыылар буоллахтарын аайы Ойуур хаһаайыстыбатын бас билиитэ симэлийэн испитэ. Онон үгүс инструкцияларбыт сэбиэскэй саҕанааҕы кэмтэн сөргүтүллүбэккэ сылдьаллар.
Дьэ, маннык дьоһун салайааччылаах үтүө тэрилтэ баар. Биһиги инникитин да кинилэр үтүө дьыалаларын билиһиннэриэхпит дии саныыбын.
Николай Крылов,
суруналыыс.