Күөх моҕой былдьаабыт оҕо сааһа эбэтэр төрөппүт тоҕо иһээччи буоларый…

Иэгэйэр икки атахтаах барыта оҕо саастан төрүттээх. Дьоллоох оҕо саас инникитин нус-хас дьоллоох олоҕу мэктиэлиир. Хомойуох иһин сорох төрөппүт аһыы утаҕы амсайан, арыгыны үлүһүйэн иһэн оҕотун инники олоҕор улахан охсууну оҥорор.

Киһи хайдах арыгыга ылларан барарын, иһээччи төрөппүт оҕотун инники дьылҕатыгар хайдах дьайарын туһунан бэйэни ырыҥалааһын үөрүйэҕин ньыматынан үлэлиир клиническэй уйулҕаһыт Зинаида Климова көмөтүнэн быһааран көрүөҕүҥ. Ол иннинэ маннык үс түгэҥҥэ тохтуубут:
— Быһаарыыга ахтыллар бэлиэлэр хайаан даҕаны киһиэхэ барытыгар баар буолумуохтарын эмиэ сөп, ол эрээри биир-икки маарынныыр түгэн син биир үгүстүк көстөр;
— Бу бэлиэлэр төрүөттэринэн хайаан даҕаны иһээччи төрөппүт буолумуон эмиэ сөп;
— Арыгыны иһии — төрүөт буолбат, уйулҕа эчэйиитин содула буолар.

Киһи тоҕо арыгы иһэрий?

Арыгыттан тутулуктаах буолуу — уйулҕа эчэйиитин түмүгэ буолар. Уйулҕа эчэйиитэ хас да көрүҥнээх — олоххо куттал суоһуур үөрүйэҕин эрэйдээхтик ааһыы уонна уһун кэмҥэ утарылаһар кыаҕа суох мөлтөөн, көмөҕө наадыйыы. Эчэйиини кытары охсуһарга киһи уйулҕата үс чааска арахсар — эчэйбит чаас, быыһанар чаас уонна чөл туруктаах чаас. Чөл туруктаах уйулҕа киһиэхэ барытыгар баар, ол эрэн кимиэнэ эрэ улахан, кимиэнэ эрэ кыра. Ол курдук эчэйии эмиэ дириҥ эбэтэр чычаас.
Уйулҕа эчэйиитэ — киһи оҕо сааһыгар ылбыт охсуутуттан үөскүүр уонна ол туһунан өрүү өйдөтө сылдьар. Ону кытары сибээстээх түгэннэр, туруктар киһи охсуутун саамай ыарыылаах миэстэтигэр аҕала тураллар. Буолбуту кытары ситимнээх барыта (миэстэ, тыас, сыт, сирэй, киһи, саҥа о. д. а) киһиэхэ эчэйиитин өйдөтөр, умнуллубуту өйдөтөр. Чөл уонна эчэйии туруктарын икки ардыларыгар быыһанар чаас турар — аата этэ сылдьарыныы — дууһа ыарыытын мүлүрүтэ, эчэйбити үтүөрдэ, чөлүгэр түһэрэ сатыыр.
Икки утарыта турар чааһы аҥаардаан, бэйэ-бэйэлэриттэн харыстыыр эрээри, эчэйииттэн кылгас кэмҥэ көмөлөһөр. Уһуннук-киэҥник умнуллубакка дьарҕа буолан аалар ыарыыга — быыһанар турук киһи сайдар суолларын бары өттүнэн бүөлээн барар.

Арыгыны иһии төрүөтэ

Киһи арыгыны иһэригэр икки төрүөт баар диибин:

Бастакыта — эчэйбит уйулҕа илдьэ сылдьар кутталын, туохтан эрэ улаханнык саатар, кыбыстар туруктарын эбэтэр дууһаны хайа тардар ыарыытын мүлүрүтээри иһэр.
Иккис төрүөтэ — уйулҕа эчэйиитин түмүгэр сүтэрбит бэйэни тилиннэрэ сатааһын. Номнуо суох буолбуту баар курдук оҥоруу. Биир тылынан тыыннаах, дьиҥнээх буола сатааһын.
Эчэйбит уйулҕалаах киһи дьону кытары сөп сыһыаны олохтуура үксүгэр ыарахаттардаах. Тоҕо диэтэр эчэйии түмүгэр киһи бэйэтэ бэйэтин кытары ситимин сүтэрэр.
Оҕо төрөппүтүн кытары быһаччы ситимнээх. Ол ситим хаһан даҕаны быстыа суохтааҕын, төрөппүтэ кинини өрүү таптыахтааҕын бэйэтигэр бигэргэтэ сатааччы оҕо буолар. Төрөппүт тапталын туһугар тугу барытын гынарга бэлэм оҕо, улахан киһи дууһатын ыарыытын бэйэтигэр ылар.
Холобура: төрөппүтү оҕо эрдэҕинэ ииттэрэ биэрбиттэрин соһуччу билбит, кимтэн эрэ улаханнык атаҕастаммыт, куһаҕан быһылааны көрбүт о. д. а ылбыт охсууларын оҕото сүрэҕинэн таайан бэйэтигэр ылынар. Төрөппүт ол охсууттан быыһана сатаан, кутталын уонна дууһатын ыарыытын мэлдьэһэн арыгы иһэн саҕалыыр.
Арыгы — быстах санаа, толкуйа суох быһаарыныы өлүүгэ тиэрдэр суола. Арыгыны иһии — бэйэҕэ тиийинии биир көрүҥэ буоларын умнумуохха наада. Иһээччи төрөппүтү сиилиир, сэмэлиир уонна кырдьыгын таһааран бырастыы гынар сыыһа. Төрөппүтүн кытары бэйэ-бэйэтиттэн тутулуктаах сыһыана, оҕо улаатан ыал буоллаҕына кэргэнигэр салҕанар кутталлаах. Ол курдук иһээччи кэргэннэниэн сөп. Онон иһэр төрөппүттээх киһи ийэтэ эбэтэр аҕата тоҕо күөх моҕойго тоҕо кэлгиллибитин билэрэ, төрүөтүн өйдүүрэ инникитин быыһаныы суолталаах буолуоҕун өйдүөх тустаах.

Иһээччи төрөппүт содула

Арыгыны иһии төрүөт даҕаны, сылтах даҕаны буолбакка — уйулҕа кээһэниитин содула буолар. Иһээччи төрөппүттээх оҕо «төрөппүккэ наадата суохпун» диэн санаалаах улаатар. Оҕо хараҕынан итирбит төрөппүт арыгыны өрүү бастакы миэстэҕэ туруорар. Ол эрэ кэнниттэн оҕолоро, дьиэ кэргэнэ кини олоҕор суолталаах буолалларын өйдүү улаатар. Онтон сиэттэрэн оҕо бэйэтин сыаналаныыта түһэр. Өскөтүн бэйэни сыаналыныыта намыһах оҕо — бастатан туран дьон этэринэн сылдьар буолар. Бэйэтин санаатын кыайан эппэт, дьон саҥарарыгар утарыласпат, бэйэтин сатаан көмүскэммэт онтон эрэйдэнэр буола улаатар.
Төрөппүт — номнуо улахан киһи, өйдөөн туран оҕону таптаабат буолуон сөп, оттон кырачаан оҕо, төрөппүтэ хайдах да буолбутун иһин, булгуччу таптыыр. Кырачаан киһи «төрөппүт этэр тыла барыта сөп» диэн өйдүүр. Онон оҕону туох диэн саҥарбытын, үөхпүтүн барытын ыраас илиискэ түһэрэн ылар. Оҕо төрөппүтүн саарбаҕа суох таптыыр. Иһээччи төрөппүт тулалыыр дьонугар, чуолаан оҕотугар куһаҕаны оҥорорун хаһан даҕаны билиммэт. Итирэн баран кими эрэ буруйдуур, үөҕэр буоллаҕына оҕо бэйэтигэр ылына, буруйдаах курдук санана үөрэнэр. Буруйа суоҕар буруйданар оҕо кимиэхэ даҕаны итэҕэйбэт, эрэммэт буоларга үөрэнэр. Онтон сиэттэрэн инникитин ыал буоларыгар эрэйи көрсүөн сөп.
Иһээччи төрөппүттээх ыал оҕото дьиэ кэргэн кыһалҕатын туһунан кимиэхэ даҕаны кэпсээбэккэ кистииргэ үөрэтэр. Саастыылаахтарын, атын да дьону кытары алтыһарыгар өрүү «сыыһаны саҥарыам, алҕас тугу эрэ этэн кэбиһиэм» диэн кутталга сылдьар. Оҕо оскуола кэнниттэн дьиэтигэр барарга ыксаабат, уулуссанан кэрийэ, дьиэтигэр эрэ барбат сылтаҕы көрдүүр. Иһээччи төрөппүттээх оҕо улааттаҕына дьоҥҥо бэйэтин тэҥнээбэккэ — намтатынар, бэйэтэ тус санаата суох эбэтэр дьон этэригэр өрүү сөпсөһөр, сатаан аккаастаабат, дууһатын кимиэхэ даҕаны арыйбат, дьоҥҥо итэҕэйбэт, бэйэтигэр бүгэн хааларга үөрэнэр. Тапталга итэҕэйбэт буола үөрэнэр. Хайдах да буолбутун иһин өрүү өрүһүнэ сатыыр өрүттэрэ күүскэ сайдаллар.
Иһээччи төрөппүт оҕото улаатан баран толору дьоллоох курдук сананара уустук. Ис турук баттааһынын туоратыыга, чэпчэтиигэ наадыйар. Тыыннаах хаалар туһугар охсуһуу киһи ис күүһүн барытын ылар. Маннык оҕо төһө даҕаны барытын ситиспитин иһин син биир толору дьоллоох курдук санаммат түгэнэ үгүс.
Ким эрэ быыһана сатаан спорт, духуобунас эйгэтигэр барыан сөп, атын да хайысхаларга ситиһиилээх буолуон сөп. Ол эрэн кини Бэйэтэ даҕаны билбэтинэн ис санаатыгар оҕо сылдьан иһээччи төрөппүттэн ылбыт уйулҕатын охсуутугар «мин ордукпун» диэн көрдөрө, дакаастыы сатыыр. Маннык киһи туора киһи хараҕар дьоллоох, ситиһиилээх буолан көстүөн сөп эрээри, бэйэни албыннаныыга туох дьоло кэлиэй?

Хайдах гыныахха?

— Иһээччи төрөппүтү бырастыы гынар туһата суох. Оҕо иһигэр тута сылдьар дууһатын ыарыытын күүс ылан утары көрдөҕүнэ, тууйуллубут санаатын босхолоотоҕуна уонна ону барытын хайдах баарынан ылыннаҕына эрэ бэйэтигэр көмөлөһөр кыахтаах. Оттон иһээччи киһини бырастыы гыныы — уйулҕа эчэйиитигэр бэринии, бэйэни намтатыы.
— Иһээччи төрөппүтү кырдьыгын таһааран быыһыы сатыыр — саамай улахан алҕас. Иһээччигэ сыыһатын өйдөтөн аһыннарыы, куттаан дьиэттэн тахсан барыы, куотуу, быраастары ыҥыран эмтэтэ сатааһын, ньээҥкэлэһии — ити барыта туһата суох бириэмэни ылар, ньиэрбэни сиир.
Тоҕо? Быыһааччы (спасатель) саба түһээччигэ (агрессор) үтүөнү оҥоро сатыыр эрээри кини син биир агрессор буолар. Иһээччини быыһаан, кырдьыгын таһаарыы — тутулуктаах сыһыаҥҥа олорорго үөрэтэр. Маннык үөрүйэх устунан оҕону сиэртибэ оруолугар киллэрэн улааппытын кэннэ агрессор эри-ойоҕу булларар. Онон бэйэни албыннаммакка, баары баарынан ылынар ордук.
— Үсүһүнэн, уһата-кэҥэтэ барбакка дууһа ыарыытын, санаа баттыгын сааһылыыр идэтийбит уйулҕаһыкка барыахха наада. Бүтүн олох устатыгар эрэйи көрүөх кэриэтин биирдэ тиийэн идэлээх киһиэхэ быһаартарбыт быдан ордук.

Зинаида Климова Инстаграм ситимигэр уйулҕа эчэйиитигэр сыһыаннаах араас сүбэлэри, бэйэ туругун сыаналыыр тургутуктары таһааран тустаах дьоҥҥо туһалыырыгар саарбахтаабаппын.

Надежда Ильина, edersaas.ru

Хаартыскалар Интернет ситимиттэн