Ахсынньы 7 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр ардыгар ахтылҕан санньыара буолан уйулҕаны хамсатар, ардыгар сааскы күн чаҕылхай күнүнүү тырымныыр ырыалардаах Валерий Ноев төрөөбүтэ 80 сылын тэрээһиннэрин түмүктүүр кэнсиэр буолла. “Мин дууһам ыллыыр” диэн иһирэх ааттаах кэнсиэркэ Валерий Власьевич талааныгар сүгүрүйээччилэр сааланы ыы-быччары муһуннулар.
“НОРУОТ КҮҮҺЭ — КӨМҮӨЛ КҮҮҺЭ”
Кэнсиэри тэрийэн ыытааччылар, бастатан туран, норуот дьиҥ сүрэҕиттэн ытыктыыр ырыаһытын, мелодиһын аатын үйэтитиигэ отут биир сыл тухары үлэлэспит, көмө буола сылдьар дьоҥҥо махтал тылларын анаатылар. Кинилэр истэригэр Амма уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарын, Алтан уонна Бэдьимэ нэһилиэктэрин араас сыллардааҕы баһылыктара бааллар.
Уйан дууһалаах мусукаан, айылҕаттан хатан күүстээх, кэрэ тембрдээх ырыаһыт Валерий Ноев аата кэнэҕэски ыччакка хааларыгар кылааттарын киллэрбит уонна киллэрсэ сылдьар дьон аатын итинник төһө баҕарар салгыы суруйа туруохха сөп.
ЫРЫАҔА АНАММЫТ ОЛОХ ТУҺУНАН КИНИГЭ
“Мин дууһам ыллыыр” кэнсиэри иилээн-саҕалаан ыытааччылартан биирдэстэрэ, Валерий Ноев ырыаларыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһу көҕүлээччи уонна тэрийээччи, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Саргылаана Адамова бүгүн көрөөччүлэри өссө биир үтүөкэн сонуннаах, а.э. бэчээттэн саҥа тахсыбыт кинигэлээх көрсүбүттэрин туһунан үөрүүлээх сонуну иһитиннэрдэ.
Валерий Ноев олоҕор, айар үлэтигэр анаммыт ахтыы-кинигэни Устинья Попова уонна Анастасия Чирикова хомуйан таһаардылар. Урут тахсыбыт икки кинигэни сыһыары тутан, саҥа кинигэ ис хоһоонун өссө дириҥэтэн, байытан биэрбиттэр. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун үөрдэ-көтүтэ эттэххэ, кинигэ сотору кэминэн Дьокуускай куоракка, Майа уонна Амма сэлиэнньэлэригэр сүрэхтэниэҕэ, ааҕааччыга тиийиэҕэ.
Саргылаана Саввична “Саха сирэ” хаһыат бэчээттиир салаата көмөлөһөн, өйөөн бу кинигэни таһаарбытыгар уонна алтынньыттан саҕалаан, хаһыат хас биирдии нүөмэригэр Валерий Ноев олоҕун сырдатар ыстатыйалары бэчээттээн, өрөспүүбүлүкэ ааҕааччыларыгар тугунан да кэмнэммэт бэлэҕи ууммутугар ис сүрэҕиттэн махтанна.
АЛТАННАР САҔАЛААҺЫННАРА
“Мин дууһам ыллыыр” өрөгөйдөөх тэрээһиҥҥэ Дьокуускай олохтоохторугар уонна ыалдьыттарыгар Амма улууһун баһылыга Николай Архипов, Алтан нэһилиэгин баһылыга Максим Неустроев уонна Бэдьимэ нэһилиэгин баһылыга Петр Андросов, “Саха сирэ” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Родион Кривогорницын эҕэрдэ тылларын эттилэр.
Ол кэнниттэн “дууһаны ыллатар, күөх халлааны ыллатар” кэнсиэр саҕаланна. Кэнсиэр Амма улууһун Алтан нэһилиэгэ бэлэмнээбит түһүмэҕиттэн саҕаламмыта мээнэҕэ буолбата. Валерий Ноев төрөөбүт дойдута Алтан уонна… Онуоха кыратык кэннибитин хайыһан көрдөххө, Амма улууһун Амматыгар 1989 сыллаахха “Кыыс Амма” куонкурус Афанасий Мигалкин, Виталий Андросов, Анатолий Семенов тэрийиилэринэн буолбута. Онно Сардаана Михайлова (Осипова) Гран-при аатын сүгэн, Румынияҕа баран сынньанар путевканан наҕараадаламмыта (бүгүҥҥү кэнсиэркэ Сардаана Осипова салайар квинтетын кытта кытынна). Ити сылтан саҕалаан, алтаннар Валерий Ноев аатыгар биирдиилээн толорооччуларга, мелодистарга, оҕо уһуйааннарын оҕолоругар куонкурустары, ырыа ыһыахтарын ыытан кэллилэр.
Бу түһүмэҕи СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Валерий Лобанов сыанаҕа ыҥырыахтаах хас биирдии ырыаһытын, кэлэктиибин туһунан олус үчүгэйдик кэпсээн-ипсээн сэргэхсиппитин, көрөөччү быһыытынан, бэлиэтиэхпин баҕарабын.
“МАЙА САЙЫНА” КУОНКУРУСТАН КЫНАТТАНАН
Мэҥэ Хаҥалас улууһа 1988 сыллаахха «Майа сайына» куонкурустан саҕалаан, Валерий Ноевы үйэтитиигэ элбэх үлэни ыытан кэллэ. 1999 сыл ахсынньы 9 күнүгэр Бэдьимэтээҕи Култуура киинигэр Валерий Власьевич аатын иҥэрбиттэрэ. Бу сылтан ыла биэстии сыл буола-буола Бэдьимэҕэ, Павловскайга, Майаҕа биирдиилээн, икки буолан толорооччуларга, оскуола оҕолоругар, вокальнай ансаамбылларга, хуор кэлэктииптэригэр, үҥкүүһүттэргэ, баянистарга, национальнай үнүстүрүмүөннэр оркестрдарыгар анаан, күрэстэри, ырыа ыһыахтарын ыытан кэллилэр. Майа биир уулуссатыгар Валерий Ноев аатын иҥэрии докумуоннара бэлэмнэнэ сылдьаллар.
Манна даҕатан эттэххэ, бүгүҥҥү кэнсиэркэ Валерий Ноевка аналлаах куонкурустар кыттыылаахтара уонна кыайыылаахтара кыттаннар, талааннар тыа сиригэр олороллорун итэҕэттилэр, астыннардылар. Кинилэр ырыаларын доҕуһуоллааччылартан биирдэстэринэн Валерий Ноев уола, мелодист, СӨ култууратын туйгуна, Бэдьимэ социальнай-култуурунай киинин уус-уран салайааччыта, “Күрүлгэн” эр дьон вокальнай ансаамбылын салайааччы Валерий Ноев буолла.
Кэнсиэр үһүс түһүмэҕэр мелодистар ырыаһыкка анаабыт ырыаларын киллэрбиттэрэ, көрөөччүлэри улаханнык сэргэхситтэ.
Уопсайынан, Валерий Ноев ырыаларыгар үгэс буолбут толоруулар эрэ буолбакка, муусука араас үнүстүрүмүөннэригэр, оркестрга доҕуһуоллар, попуррилар, мелодист муусукатыгар үҥкүүлэр, эстрада араас көрүҥнэрэ киллэриллибиттэр. Өссө биир кэрэхсэбиллээҕэ, ырыалары кэргэнниилэр, ини-биилэр, уоллаах аҕа толороннор, ырыаһыт айымньылара иитэр-үөрэтэр, кэрэҕэ уһуйар, дьиэ кэргэн сыаннастарыгар сыһыарар оруоллаахтарын көрдөрдүлэр. Онон, улуу ырыаһыппыт ырыаларын эдэрдиин-эмэнниин бары сөбүлээн толороллорун, кини айар үлэтин ситэрэн-хоторон биэрэллэрин тыыннаах туоһулара буолбуппутунан дьоллоннубут.
CАНААЛАР:
2014 сыллаахха Павловскайга ыытыллыбыт байаныыстар куонкурустарын лауреаттара, кэргэннии Раджана уонна Михаил Погодаевтар «Кыыс Амма» уонна «Күөрэгэй» ырыалары байааҥҥа вариациялаан толорон, күүстээх ытыс тыаһын бэлэх туттулар.
Кэргэннии Раджана, Михаил Погодаевтар:
— Бүгүҥҥү долгутуулаах кэнсиэркэ биһиги Иннокентий Романов байааҥҥа суруйбут пьесатын оонньоотубут. Кэргэмминиин иккиэн домралаах байааҥҥа транскрипция оҥордубут. Бу айымньыны талбыт төрүөппүт элбэх. Толоруубут бастакы чааһа олус мелодичнай, туйгун маастарыстыбалаахтык толорууну эрэйэр, иккис чааһыгар көрдөөхтүк, дьиибэлээхтик оонньонор. Икки үнүстүрүмүөҥҥэ оонньуурга олус үчүгэй уонна киэҥ формалаах. Мелодиябыт бэйэтин дьиҥнээх ырыаларын да биһиги олус сөбүлүүбүт.
Валерий Ноев туһунан, хомойуох иһин, олус элбэҕи билбэппин. Арай, кини ырыалара кэрэ мелодияларынан, ис дууһалаахтарынан уратылаахтарын билэбин. Түргэн ырыалара мэник-тэник соҕус тэтимнээхтэр, сэргэхтэр. Валерий Власьевич биһиги өрөспүүбүлүкэбит музыкальнай култууратыгар улахан кылаатын киллэрбитэ.
Оттон бэйэбит туспутунан эттэххэ, мин Дьокуускай куораттан, кэргэним Раджана Уус Маайаттан төрүттээхпит. Иккиэн Дьокуускайга муусука кэллиэһигэр үөрэммиппит, салгыы искусство уонна култуура Арктикатааҕы институтугар Раджана домраҕа, мин байааҥҥа анал үөрэҕи бүтэрбиппит. Билигин оҕо искусствотын 1 №-дээх оскуолатыгар преподавателинэн уонна дирижерынан, Арктика институтугар уонна 26 нүөмэрдээх орто оскуолаҕа “Муусука — барыбытыгар” бырайыагынан үлэлиибин. Кэргэним — Оҕо айар дьиэтин дыбарыаһыгар педагог.
Дьон-сэргэ сөбүлээн истэр «Күөрэгэй» ырыатын Ким Осипов ураты куолаһынан толорон, көрөөччүлэр ытыстарын тыаһын харыстаабатылар.
Ким ОСИПОВ:
— Мин Бүлүү улууһун Тааһаҕар нэһилиэгиттэн сылдьабын. Николай Каратаев аатынан Тааһаҕардааҕы орто оскуоланы бүтэрбитим. Билигин Нам улууһун Көбөкөн нэһилиэгэр П.П. Ядрихинскай-Бэдьээлэ аатынан Сынньалаҥ киинигэр звукооператорынан үлэлиибин.
Валерий Ноев ырыаларын уруккуттан истэр этим. Онон, куоласпар ордук барсыыһылар дуу диэммин, кини ырыаларын толорор буолан эрэбин. Чуолаан “Кыракый кыысчааным” уонна бүгүн толорбут “Күөрэгэйбин” репертуарбар киллэрдим. Ону таһынан, Аркадий Алексеев ырыаларын сөбүлээн толоробун.
Бэйэбин улахан ырыаһыт курдук санаммаппын. Улахан сыанаҕа бастакы хардыыбынан Аркадий Алексеев тэрийэн ыытар куонкуруһугар кыттыым буолбута. Аркадий Михайлович “Дайар сахалар” гостуруоллуур бөлөҕөр ыҥырбытыгар, оскуоланы бүтэрээт, бу бөлөххө киирбитим. Бөлөххө 4 сыл сылдьаҕын диэн этэ, онон түөрт сылынан тохтообутум.
Бүгүҥҥү кэнсиэр тэрээһинин сөбүлээтим. Чахчы ис-истэриттэн тахсар иэйиилээх, хатыламмат куоластаах дьон элбэҕин биһирээтим. Маннык кэнсиэртэр өрүүтүн да буоллуннар, Валерий Ноев ырыалара мэлдьи ыллана турдуннар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Василий КРИВОШАПКИН хаартыскаҕа түһэриилэрэ.