Өймөкөөн Төрүтүгэр учуутал бэйэтэ суруйбут олоҥхотун туруорда

Өймөкөөн улууһун Төрүт нэһилиэгин олохтоохторо ааспыт нэдиэлэҕэ Олоҥхо күнүн чэрчитинэн кыралыын-улаханныын бүтүн нэһилиэгинэн «Баараҕай Баатыр Бухатыыр» олоҥхо-испэктээккэ кытыннылар.

 edersaas.ru

Испэктээги Г.А. Кривошапкин-Дьоруой Дьарааһын аатынан Төрүт орто оскуолатын төрүт култуураҕа учуутала Елена Слепцова туруорда.

Елена оскуолаҕа үөрэнэ сылдьыаҕыттан айылҕаттан айдарыылаах айар куттаах педагог, биир дойдулаахтарыгар үтүө өйдөбүлү хааларбыт Петр Атласов 1991 с. тэрийбит «Байаҕантай» бөлөҕөр кыттар этэ. Онтон Арктическай институт Арктика норуоттарын фольклор уонна этнокултуура факультетын бүтэрэн баран, төрөөбүт Төрүтүгэр төннөн кэлэн, этнокултуурунай киин салайааччыта уонна «Норуот уус-уран айымньыта» учуутала икки идэни тэҥҥэ баһылаан, Төрүттээҕи култуура дьиэтигэр айар үлэтин саҕалаабыта. Онтон орто оскуола салалтатын ыҥырыытынан, үөрэммит оскуолатыгар төрүт култуура учууталынан айымньылаахтык үлэлии сылдьар. Елена Анатольевна «Байаҕантай» фольклорнай айар бөлөҕү 2008 сылтын салайар. Кини оҕолорун оройуоннааҕы таһымнаах кэккэ тэрээһиннэргэ кытыннаран, Өймөкөөн улууһунааҕы «Олоҥхо» ассоциацията ыытар үлэтин биллэ дириҥ ис хоһоонноото, сайыннарда. Бу ыытар үлэтин иһин эдэр педагог Елена Слепцова улуустааҕы Култуура управлениетыттан «Норуот уус-уран култууратын сайдыытыгар кылаатын иһин» диэн анал бэлиэнэн наҕараадаламмыта.

— Ханнык баҕарар саха норуотун култууратын, үгэһин үөрэтэр киһи фольклор саамай үрдүк чыпчаалын – Олоҥхону билиэхтээх дии саныыбын. Биһиэхэ, Сэлэпсиэп аймахха, хааммытыгар олоҥхоһуттар бааллара үһү. Хомойуох иһин, Сэһэн Боло Өймөкөөҥҥө кэлэ сылдьан олоҥхоһуттары истэригэр, Төрүт нэһилиэгиттэн кыайан барбатахтар. Оччолортон күн бүгүҥҥэ диэри суолбут эрэйдээх буолан, айаннара кыайтарбатаҕа чахчы. Онон мин хаан-уруу олоҥхоһут аймахтарым сурукка-бичиккэ киирэн хаалбатахтарыттан наһаа хомойобун уонна кинилэр ааттарын ааттатыахпын баҕарабын, — диэн санаатын үллэстэр Елена Анатольевна.

Бу күннэргэ Олоҥхо күнүн чэрчитинэн култуура үлэһиттэрэ араас тэрээһиннэри тэрийэллэр. Пантелеймон Тулааһынап аатынан Төрүттээҕи култуура дьиэтин салайааччыта Надежда Босикова төрүт култуура учуутала Елена Слепцованы көрсөн: “Олоҥхо күнүн көрсө эн олоҥхоҕун туруоран көрүөххэ, — диэн этии киллэриэҕиттэн ыла, айар куттаах уһуйааччы утуйар уутун умнубута. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, Елена Анатольевна олоҥхо суруйбутун биир дойдулаахтара бары билэр буолан, көрдөспүтүгэр ааттата барбатахтар.

— «Баараҕай Баатыр Бухатыыр» диэн орто саастаах оскуола оҕолоругар анаан суруйбутум. Уус-уран айымньыны суруйарбар Өймөкөөн үһүйээннэрин ис хоһоонугар олоҕурбутум. Ол курдук, олоҥхобор Өймөкөөн улууһугар баар ытык сирдэр ойууланаллар: «Сэттэ сирэй» хайа, өбүгэлэрбит ытык түөлбэлэрэ Тарын, Индигир өрүс, Лабыҥкыр күөл, аатырбыт Муус Хайа, Сытыган Сылба эмтээх үрүйэ…

Дьонум-сэргэм төрөөбүт дойдулара хоһуллар буолан буолуо, оруолларын кэпсэппиппэр, ким да аккаастаабатаҕа. Онон баара суоҕа нэдиэлэ кэриҥэ бэлэмнэнэн, киэһэ аайы буолар эрэпэтииссийэлэргэ бары этиппэккэ кэлэн, наһаа холкутук, кэмигэр бэлэмнээн, көрөөччү дьүүлүгэр таһаардыбыт.  Ол, арааһа, сценаҕа тахса үөрэхтээх, кылыһахтаах куоластаах дьон кыттан буолуо, — диэн кэпсиир Елена Слепцова.

Кырдьык, хаһан да олоҥхону туруоруохтааҕар буолуох, оскуолаҕа сылдьан биирдэ-иккитэ киин куораттан тыйаатыр артыыстара испэктээк туруорбуттарын өйдөөн хаалбыт орто саастаах дьон, баардарынан-суохтарынан түһүммүттэрэ чахчы.

Оттон көрөөччү олоҥхону көрө үөрэммэтэх буолан, дьиэтигэр олорор үөрүйэҕэ тардан, кэлимиэн да сөп этэ. Елена Анатольевна ол туһунан бу курдук кэпсиир:

— Испэктээк туруо биир күн иннинэ уулуссаҕа 80 саастаах эмээхсини кытта көрсөн, дорооболоһон баран: «Сарсын олоҥхобутун көрө кэлээр«, — диэбиппэр, киһим: «Дьэ, олоҥхо саҕа абааһы көрөрүм суох, тоойуом«, — диэн хардарбыта.  Онуоха мин: «Былыргы пластинка курдук кэпсии—кэпсии олорбоппут, бостонуопкалаах, ырыалаах, үҥкүүлээх, көрүдьүөс да түгэннэрдээх. Чэ, кэлээр, кэмсиниэҥ суоҕа. Аймахтарыҥ учууталлар да, эмчиттэр да оонньуохтара. Оҕо саадын, оскуола оҕолоро кыттыахтара», — диэбиппэр, эмээхсиним соһуйан: «Аата элбээбиттэрин. Чэ, баҕар, тиийэн көрүөм даҕаны», — диэбитэ.  Испэктээкпитигэр кулууп иһэ тобус—толору киһи мустубутуттан үөрбүтүм аҕай. Харахпынан көрдөөн били эмээхсиммин буллум. Кэлбит!

Биир тыынынан барбыт испэктээк кэнниттэн дьоммут, сөбүлээн, дьиэлэригэр тиэтэйбэккэ олордохторуна, кэккэлэһэ олорор кырдьаҕастартан анаан тиийэн ыйыттым: «Хайа, туох санаалаах баран эрэҕит?» — диэн. Онуоха дьонум барахсаттар кыра оҕо курдук олус астынан махтаммыттарыгар: «Хаһан да көрбөтөхпүтүн көрдүбүт, истибэтэхпитин иһиттибит», — диэн, дуоһуйа сынньаммыттарын туһунан эппиттэригэр, испэр олус да үөрбүтүм! Олоҥхо ис тутулун дьон ылынар да эбит диэн, — санаатын үллэстэр эдэр уһуйааччы.

Кырдьык, нэһилиэк олохтоохторо кыралыын-улаханныын бары күргүөмүнэн кыттыбыттарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Бу туһунан Елена Слепцова бу курдук кэпсиир:

— Олоҥхо сүрүн оруолун Сунтаартан төрүттээх, быйыл Төрүккэ үлэлии кэлбит олохтоох дьаһалта баһылыгын солбуйааччы Владимир Алексеев толордо. Бу бэрт талааннаах эдэр киһини олохтоохтор олус сөбүлүү ылыннылар. Кини Олоҥхо дойдутуттан төрүттээх буолан, Баатыр Бухатыыр оруолун олох кыайа тутта.  Кини көрүдьүөс түгэннэргэ дьону күллэртээн, абааһылыын харса суох киирсэн, көрөөччү интэриэһин бүтүннүү тарта.

Абааһы оруолун толорбут талааннаах артыыс, тыйаатыр режиссера үөрэхтээх бибилэтиэкэр Нина Чачуа дьон биһирэбилин ылан, дохсун ытыс тыаһын хомуйда. Кини ыраах Усуйаанаттан үөрэҕин бүтэрээт кэлэн, Төрүккэ олохсуйан, иккис дойду оҥостубут сирин ис дууһатыттан сөбүлүүр. Уонна анал идэлээх буолан, артыыстыырын да суохтаабыта сүрдээх эбит!

Олоҥхобут туруоруутугар улууска эмиэ биллэр суоллаах-иистээх «Эльгинка» үҥкүү бөлөҕүн кыргыттара Удаҕан уонна Уу иччитин үҥкүүтүн толордулар. Уу иччитин оруолун учуутал Егор Находкин итэҕэтиилээхтик толордо.

Маны таһынан, учуутал Анна Павлуцкая салайар Төрүт орто оскуолатын оҕолорун үҥкүү бөлөҕө «Дьөһөгөй», «Өрөгөй» үҥкүүлэрэ олоҥхобутун олус киэргэттилэр.

Оттон былырыын саҥа үлэлии кэлбит талааннаах уус-уран салайааччы Евдокия Горохова уолаттарга Боотур уонна абааһылар үҥкүүлэрин туруоран, хайдах эрэ барыта уурбут-туппут курдук биир чаас иһигэр сөрү-сөп испэктээги көрдөрдүбүт, — диэн кэпсэтиибитин түмүктүүр Елена Слепцова.

Төрүттэр кыыстарынан киэн туттуохтарын тутталлар. Олоҥхо хаартыскаларын батсаапка ыытааттарын кытта, Өймөкөөн улууһун олохтоохторо: «Төрүттэр, эһиги биһиэхэ холобур буолаҕыт!» — диэн уруйдаатылар-айхаллаатылар, олоҥхолорун көрдөрө ыалдьыттыы кэлэллэригэр ыҥырдылар.

Талааннаах режиссер олоҥхо курдук бастакы улахан айар үлэтин биир дойдулаахтара үрдүктүк сыаналаабыттарыттан кынаттанан: «Үбүлээһин кыаллара буоллар, улууспут устун бу испэктээгинэн гастроллуу барыахха баара», — диэн баҕа санаатын тиэртэ.

Олоҥхо тыына дууһаларыгар суолу аспыт, айар үлэ алыбыгар ылларбыт төрүттэргэ кыралыын-улаханныын күөх дабааннары бу курдук бары тутуспутунан бииргэ ситиһиилээхтик дабайан иһэллэригэр баҕарабыт. 

Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru