Өймөкөөҥҥө ГУЛАГ лааҕырдарыгар сыппыт суруйааччылар түмэллэрэ — Арассыыйаҕа соҕотох

Быйыл Өймөкөөн улууһугар Ньукулай Чысхаан аатынан Томтор орто оскуолатын иһинэн үлэлиир улууска ГУЛАГ лааҕырдарыгар сыппыт бэйиэттэр уонна суруйааччылар тустарынан кэпсиир Литературнай мусуой төрүттэммитэ 30 сылын туолар.

Түмэл салайааччыта, РФ үтүөлээх учуутала, Өймөкөөн улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Мария Боярова бу курдук кэпсиир: «Мусуой бастакы дьоруойдарын туһунан матырыйааллар чугас дьоннорун, кинилэри үөрэтэр учуонайдар чинчийиилэригэр, суруктарыгар, ахтыыларыгар олоҕурбут буолан, интэриэһинэй. Сорох матырыйааллар нэһилиэк докумуоннарыттан, архыыптартан көстүбүттэрэ. Билигин бастакы ирдээһин биһигиттэн саҕаламмыта диэн толору этэр кыахтаахпын.
Атын мусуойдарбытыгар ити матырыйааллары туһанан туруораллар.
Түмэли тэрийэр туһунан санаа кэргэммэр, оччолорго оскуола дириэктэригэр, СӨ үөрэҕириитин туйгунугар Спиридон Слепцовка киирбитэ. Кини үөрэтэр кылааспар истиэндэлэри, стеллажтары оҥорбута.

Ханнык баҕарар матырыйаал ким эрэ кэпсээбитигэр эрэ олоҕуруо суохтаах. Барыта туох эрэ докумуоҥҥа сигэниэхтээх. Хаһан эрэ суруйааччы Реас Кулаковскай эппитэ: «Тоойуом, матырыйаал хомуйаргар ордук кырдьаҕастартан сэрэнэр буол. Кырдьаҕас киһи умнуганыгар тэптэрэн, сымыйаччылааччы. Ону бэрэбиэркэлиир буолаар» диэн эппитин суруллубатах сокуон оҥостон кэллим. Мусуойум матырыйаала хаҥыырыгар төрөппүт оҕом, уолум Спиридон Слепцов көмөтө сүҥкэн. Кини кыраайы үөрэтээччи буолан, архыып эрэ матырыйаалларынан сирдэтэр. Көстүбүт докумуону барытын бэрэбиэркэлиир. Саҥа оскуолаҕа мусуой матырыйаалын барытын саҥардан, эбэн биэрдэ. Билигин Халыма лааҕырдарыгар эрэйи-муҥу көрбүт уопсайа 30-тан тахса суруйааччы туһунан матырыйаал баар. Тыыннаах хаалбыттар дьиҥнээх туоһу буолар айымньылары хаалларбыттара киһи сүрэҕин- быарын улаханнык долгутар, дьон санаата күүстээх буоларын, дьылҕа уустук кэмнэригэр талаан, бигэ санаа ордук күүһүрэрин холобура буолаллар. Олор истэригэр бэйэбит ытык суруйааччыбыт Н.М. Заболоцкай-Чысхаан айымньыларын нууччалыы тылбаастаабыт Семен Виленскай, Берта Невская эмиэ бааллар. Билигин сорохторун ыччаттарын, аймахтарын кытта суруйсабын. Хара өлүөхтэригэр диэри Варлам Шаламов музата Ирина Сиротинская, Алдан- Семенов огдообото, Борис Пастернак уола Евгений Пастернак, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Дмитрий Вонлярскай,  контр-адмирал Анатолий Штыров уо. д. а. суруйсаллара. Хас биир итинник дьон олохтон барыылара миэхэ — ыар сүтүк.
Уолум Спиридон Слепцов олус дириҥ ис хоһоонноох мусуойу буор босхо онорон, дьоммор- сэргэбэр, тапталлаах оскуолабар өйдөбүнньүк бэлэҕи хаалларарбар дьоһуннаах олугу уурда. Ити матырыйаалы барытын бэчээттэтэрбэр нэһилиэгим баһылыга Никифор Протопопов көмөлөһөн, киниэхэ махталым муҥура суох.

Мин сүрүн көмөлөһөөччүлэрим «Поиск» диэн уһун сыллар усталарыгар илдьэ сылдьар куруһуогум оҕолоро. Үгүстэрэ — уолаттар. Кинилэр өрүү «Литературная Россия», «Живая классика», «Уоланнар ааҕыылара» уо. д. а. Арассыыйатааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи, улуустааҕы күрэстэр кыайыылаахтара, араас куораттарга, өрөспүүбүлүкэ иһигэр ааҕаллар. Мусуой тиэмэтин норуокка тиэрдээччилэр — кинилэр. Оҕолорбунан муҥура суох киэн туттабын. Барҕа махталбын оскуолам салалтатыгар (дириэктэр А.В. Егорова, завучтар М.Н. Винокурова, А.П. Егорова) тиэрдэбин. Кинилэр миигин өрүү өйүүллэр. Оскуола бибилэтиэкэрэ М.Г. Томская эмиэ өйөбүл буолар киһим. Оттон кэллиэгэлэрим А.И. Скрыбыкина, Л. Е. Лазарева курдук дьон өйөбүллэрэ ордук бу пандемия кэмигэр улахан төһүү буолла.

Куруһуогум чилиэннэринэн сылдьыбыт оҕолор үгүстэрэ — суруналыыстар, тыл үөрэхтээх учууталлар. Кэнники кэмҥэ артыыс идэтин талааччы элбээтэ. Кинилэр ситиһиилэрэ — мусуой ыччаты дириҥ гражданскай көрүүлээх, дойдуларын интэриэһин өрө тутар, киниэхэ тапталы иҥэрэр суолтата дии саныыбын уонна ол санааттан олус астынабын. Билигин мусуой матырыйаала элбиир, омук сириттэн, үөрэппит оҕолорбуттан, атын мусуойдартан эспэнээт кэлэ турар. Былырыын авиапорт туһунан кинигэ тахсыбытын кэннэ американскай самолеттар макеттара, сэриигэ кыттыбыт С.И.Русаков наҕараадалара кэлбитэ. «Мы летим в Оймякон» диэн шведскэй коммунист-суруналыыс 1957 сыллаахха суруйбут кинигэтин хос сиэнэ аҕалан туттарбыта.

Голландия учуутала Варлам Шаламов мэтириэтин онорон ыыппыта. Магаданнааҕы кыраайы үөрэтээччи Иван Паникаров, Уус-Ньаратааҕы мусуой дириэктэрэ Светлана Закусило эмиэ эспэнээттэрин ыыппыттара. Суруйааччылартан ураты үгүс биллиилээх дьон биһиги суолбутугар, бириискэлэрбитигэр үлэлээбиттэрэ. Троцкай соҕотох уруута В.Б.Бронштейны эмиэ тыыннааҕар көрсүбүт дьоллоохпун. Үгүс көмөнү Анатолий Штыров оҥорбута. Кини эмиэ бу суолунан хаайыылаахтар баалларына айаннаабыт киһи«.

Бүгүн Мусуой күнүнэн улуус баһылыга Иннокентий Сивцев социальнай ситимнэринэн эҕэрдэтин тиэртэ «Эһиги, мусуой үлэһиттэрэ, төрөөбүт Өймөкөөммүт устуоруйатын үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдэн, улуус летопиһын суруйаҕыт», — диэн бэйэтин эҕэрдэтигэр бэлиэтээтэ. Бу тыллар, биллэн турар, кыраайы үөрэтээччи учуутал Мария Бояроваҕа эмиэ ананаллар. Ити курдук, Арассыыйаҕа тарбахха баттанар тыа сиригэр соҕотох ГУЛАГ түмэлигэр 30 сыл устата үгүс матырыйаал хомуллан кэллэ. Сиһилии бу түмэл туһунан Мария Боярованы кытта кэпсэтиибин «Саха сирэ» хаһыат чэппиэрдээҕи нүөмэригэр ааҕыҥ.

Елена ПОТОЦКАЯ Саха сирэ хаһыат, edersaas.ru