Үйэтин чахчы урутаабыта

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Сэтинньи 14 күнүгэр “Сахамедиа” холбоһук пресс-киинигэр Саха сириттэн бастакы Үлэ Дьоруойа, учуутал, уһулуччулаах кыраайы үөрэтээччи, Бүлүү куорат мусуойун төрүттээччи Петр Хрисанфович Староватов туһунан «Үйэтин урутаабыт киһи» диэн суруналыыс Николай Крылов кинигэтин сүрэхтэниитэ тэрилиннэ.

edersaas.ru

Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананан, икки тыһыынча ахсаанынан, нууччалыы уонна сахалыы тылларынан тахсыбыт кинигэни арыйан көрдөххө, Петр Хрисанфович дьарыктаммыт эйгэтэ элбэҕэ сөхтөрөр: сир түҥэтигэ, сүөһүнү иитии, бэтэринээр су­­лууспатын тэрийии, сөмөлүөт түһэр былаһааккатын өрүс уҥуор тутары утарыы, Бүлүү өрүһүнэн аал сырыытын, буоста тиэрдиллиитин тэрийии… Барыта олохтоох, үп-харчы өттүнэн суоттааһыннардаах уонна дьоҥҥо-норуокка туһалаах өттүн туруулаһыы. Манна үөрэтэр оҕолорун батыһыннара сылдьан, сир баайын чинчийбитин итиэннэ ол туһунан тус­таах биэдэ­мистибэлэргэ биллэрэн иһэрин эбэн кэбистэххэ, кырдьаҕас учуутал, кыраайы үөрэтээччи Староватов хайдахтаах курдук дириҥ судаарыстыбаннай толкуйдааҕын өйдүүгүн. Кини чинчийбит, арыйбыт сирдэриттэн түҥ Бүлүү түбэтигэр алмаас, гаас уонна ньиэп баай саппаастара туһаҕа таҕыстылар эбээт. Сороҕо өссө да хаһааска сыттаҕа. Дьэ ити буоллаҕа, бэйэ үйэтин урутааһын диэн!

Умнуллууттан  өрүһүйэн

— Отучча сыллааҕыта Старо­ватов аатынан Бүлүүтээҕи кыраайы үөрэтэр мусуойга сылдьаммын, Петр Хрисанфович тэтэрээттэрин көрөммүн олус долгуйбутум, — диир Николай Крылов. – Кумааҕыта киһи тутарын уйбат буолбутун, оттон харандааһынан уонна чэрэниилэнэн  суруллубута сүтэн эрэрин көрөммүн, боччумнаах докумуоннар сүтэр, кэлэр көлүөнэ ыччакка  тиийбэт дьылҕаламмыттар, маны үйэтитиэххэ наада диэн санаабытым. Бэйэм тустаах үлэбиттэн ордон анаан чинчийбэтэҕим, онон бастаан ол мусуой матырыйаалларын түмпүтүм, сааһылаабытым, сыыйа аймахтарын, бииргэ үлэлээбит, билэр дьонун, үөрэппит оҕолорун ахтыыларын булбутум, салгыы хаһыаттарга тахсыбыт суруйуулары эппитим. Ол үлэм түмүгэ бу кинигэ буолан таҕыста. Архыыпка төрүт үктэммэтэҕим, Петр Хрисанфович үлэтэ-хамнаһа дириҥэ бэрдин билэр буоламмын, оннук сыалы төрүкүттэн туруорумматаҕым.

Петр Хрисанфович туһунан 1966 сыллаахха Модест Кротов “Вилюйский краевед” диэн уочаркаларын хомуурунньуга, 1975 сыллаахха Киин архыып оҥорбут “Краевед П.Х. Староватов” диэн геологияҕа сыһыаннаах докумуоннар хомуурунньуктара тахсыбыта, саха народнай суруйааччыта  Николай Якутскай 1990 сыллаахха таһаартарбыт “Үтүө умнуллубат” кинигэтигэр Староватов туһунан сырдатар “Аата алмааска” диэн сэһэнэ киирбитэ. Дьэ бу кэнниттэн  Саха сирин биир ыраах, суола-ииһэ, сибээһэ суох түбэтигэр бүгэн олорон, сааһын тухары учууталлаабыт уонна бэйэтэ дьарыктанан айылҕаны чинчийээччи буолбут, Бүлүү өрүс сүнньүгэр саһан сытар сир баайын (алмааһы, көмүһү, гааһы, ньиэби, чоҕу о.д.а.) теоретическай өттүнэн арыйбыт Староватов курдук киһи туһунан кинигэ таһымынан атын суруйуу суох. Билигин кинини саастаах дьон син билэр буоллахпытына, аныгы ыччаттар төрүт билбэттэрэ мэлдьэһиллибэт, дьэ ити иһин, Николай Крылов саҥа кинигэтэ Петр Хрисанфович Староватов аатын сөргүтэргэ төһүү буолуоҕа. Бүлүү эҥээр улуустар олохтоохторо бу кинигэ тахсыытын өрө көтөҕүллэн көрсүбүттэр, кинигэ биһирэмэ Бүлүү улууһугар хайыы үйэ ­буолбут, ааптары аны Мииринэйгэ, Сунтаарга уонна  Үөһээ Бүлүүгэ ыҥырбыттар.

“Үс  алмаас  баара!”

Кинигэ биһирэмигэр элбэх киһи сырытта. Бүлүү улууһуттан бүтүн дэлэгээссийэ кэлбит, биир дойдулаахтар түмсүүлэрин бэ­­рэстэбиитэллэрэ, геологтар, суру­йааччылар, суруналыыстар бааллар. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Бүлүү улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Кирилл Павлов оҕо сылдьан Петр Хрисанфовиһы кытары алтыспытын кэпсээтэ:

— Мин 1937 сыллаахха Бүлүү куорат оскуолатын иккис кы­­лааһыгар үөрэнэ киирбитим. Мусуойга сырыттахпытына, Петр Хрисанфович Бүлүү өрүһүттэн булуллубут сэлии уҥуоҕуттан саҕалаан араас кыыллар уҥуохтарын уонна таастары көрдөрө-көрдөрө, уу сахалыы кэпсиирэ. Кэлин оҕонньор хараҕа мөлтөөн, оскуолаҕа кэлэн, үчүгэй буочардаах оҕолорунан сурук, ыстатыйа суруйтарар буолара. Мин кини икки улахан суругун суруйан биэрбиппин, кэмбиэрдэригэр “Главному управлению цветных металлов” диэн аадырыстаабыппын өйдүүбүн. Ол ханна, туох сир баайын туһунан биллэрэр уонна кэлэн чинчийиҥ диэбит суруга буолуох­таах.  Петр Хрисанфовичка күн уотугар чаҕылыйа оонньуур үс күндү таас, алмаас, баара. Биирдэ саас, уу-хаар тахсыыта үс нуучча киһитэ кэлэн, оҕонньору кытары кэпсэтэн, били таастары көрөн-истэн барбыттара. Сотору соҕус буолан баран, райкомтан суруктаах кэлбиттэригэр, оҕонньор таастарын кэмбиэргэ уган баран,  ол дьону кытары райкомҥа барсыбыта, салгыы “бу дойдуга алмаас баарыгар дакаастабыл быһыытынан туһанаары, ол таастары илдьэ барбыттар” диэн сурах иһиллибитэ. Оҕонньор таастарын төннөрөргө туруорсара да, төннөрбөтөхтөрө. Ити таастары Бүлүү кырдьаҕастара үчүгэйдик өйдүүллэр.  Мин Петр Хрисанфовиһы биһиги түбэбитигэр аан бастакынан алмааһы булбут итиэннэ ол туһунан судаарыстыбаҕа биллэрбит киһинэн ааҕабын.

“Бастакы геологтар бэйэлэринэн билиммиттэрэ” 

Өр сылларга өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар үлэлээбит Климент Иванов бэрт интэриэһинэй түгэни кэпсээтэ. Элгээйи оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан,  1950 сыллаахха күһүҥҥү биир үтүө күн кини доҕотторун кытары өрүс кытылыгар киирэн, кулуһун оттон олорор нууччалары көрсүбүттэр. Анараа дьон уолаттары ыҥыран кэпсэппиттэр, симиттибиттэрин көрөн, саахар биэрбиттэр. Биир толуу көрүҥнээх дьахтар:

— Дьэ оҕолор, дьоллоох дьон эбиккит, манна алмаас диэн күндү таас көһүннэ, оттон ону аан бастаан арыйбыт киһинэн эһиги учууталгыт Староватов буолар! – диэбит.

Климент Егорович ону «бу кэлин санаатахпына, биллиилээх геолог Наталья Кинг этэрээтин кытары өрүһүнэн эспэдииссийэ базаламмыт сиригэр, Кириэстээххэ, айаннаан иһэригэр түбэспит буолуохпутун сөп эбит”, — диир. Кыһын геолог Файнштейн кэлэ сылдьан, оскуола үөрэнээччилэрин кытары көрсүбүт, эһиги оскуолаҕытыгар учууталлаабыт Петр Староватов сүдү аатыгар сүгүрүйэбит диэбит. Ити курдук, алмаастаах сири арыйбыт геологтар ким ыйыытынан Бүлүү сиригэр кэлбиттэрин бэйэлэринэн билинэр эбиттэр.

Саха дьонун оруола чорботуллуохтаах 

— Ааспыт өттүгэр сэбиэскэй историография идеологияҕа ­оҕустаран, нуучча судаа­рыстыбата Илин Сибиири баһылыырыгар, Аляскаҕа тиийэ барарыгар хотугу олохтоох омуктар оруолларыгар суолта ууруллубат этэ, – диэтэ норуот бэйиэтэ Наталья Харлампьева. – Билигин ону дириҥэтэн үөрэтэр, Арасыыйа таһымыгар биллэрэр кэм кэллэ. Ол бастакы хардыытынан  Георгий Никонов бырайыагынан 2012 сыллаахха тахсыбыт «Пути великих свершений” диэн Уһук Илини баһылааһыҥҥа Саха сирин оруолун көрдөрөр икки туомнаах кинигэ буолар. Судургутук да санаан көрдөххө, нуучча хаһаахтара сахалар көмөлөрүнэн, кинилэр аһы-үөлү, таҥаһы-сабы, көлөнү хааччыйаннар, сирдьит, көлөһүт, таһаҕасчыт буоланнар, бу тыйыс айылҕалаах киэҥ дойдуну баһылаатахтара. Бырамыысыланнас сайдыытыгар эмиэ итинник: Алдан көмүһүн Михаил Тарабукин, сүлүүдэни Виктор Захаров, алмааһы, ньиэби Петр Староватов булбуттара, оттон араас  эспэ­дииссийэлэргэ оччотооҕу хол­куостар көмөлөрүн, төһөлөөх элбэх саха киһитэ сирдьит, оробуочай буолбутун ким ааҕан ситиэй? Онон Николай Александрович учуонайдар чинчийэр, суруйааччылар айар үлэлэригэр чахчы тирэх буолар, сыаната биллибэт үгүс матыры­йаалы чөкөтөн биэрбит бу кинигэтин мин үрдүктүк сыаналыыбын.

Түмүк оннугар

Биһирэм кыттыылаахтара санаа атастаһыытын түмүгүнэн, 2023 сылга Петр Хрисанфович Староватов төрөөбүтэ 150 сылын өрөспүүбүлүкэ таһымынан бэлиэтииргэ быһаардылар итиэннэ Ил Дархан Айсен Николаевка, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодовка, «АЛРОСА» АХ генеральнай дириэктэрэ Сергей Ивановка Петр Хрисанфовиһы үйэтитэр дьаһаллары ылынар туһунан Сурук суруйдулар. Ол иһигэр Староватов туһунан кинигэни таһаарарга, научнай-практи­ческай кэмпи­риэнсийэни тэрийэргэ, Дьокуускайга, Бүлүүгэ, Элгээйигэ уонна Мииринэйгэ өйдөбүнньүк туруорарга эттилэр.

Раиса Сибирякова, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0