Соторутааҕыта Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин иһинэн үлэлиир “Симэх” галереяҕа Таатта улууһуттан норуот маастара Изольда Акимова быыстапката тэриллибитэ. Онно маастар саха дьахтарын кыһыҥҥы таҥаһын – уон бууктаах сону, уон дьабака бэргэһэни – оҥорбутун көрдөрүүгэ туруорбута, ону таһынан дьабаканы тигиигэ маастар-кылаас ыыппыта.
edersaas.ru
Удьуор иистэнньэҥнэр оҕолоро буолан, Изольда иннэлээх сабы кыра сааһыттан туппут. Орто оскуола кэнниттэн анал үөрэҕи бүтэрэн, төрдүс разрядтаах иистэнньэҥ буолбут. Идэтийэн үлэлииргэ быһаарынан, биирдэм урбаанньыт быһыытынан регистрацияламмыт. Кэлиҥҥи сылларга саха таҥаһын тигиигэ үлэлээбит. Улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымынан ыытыллар саха таҥаһын куонкурустарыгар ситиһиилээхтик кыттыбыт. Былырыын Намҥа ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар бастаабыт.
— Чөркөөх нэһилиэгэр баар “Далбар” фольклорнай ансаамбыл кыттыылаахтарын кытары ыкса үлэлээбит түмүгүм бу буолар, — диэн кэпсиир Изольда Иннокентьевна. — Кинилэргэ бастаан оноолоох сону, онтон хаһыаччыктаах халадаайы тикпитим, 2017 сылтан саҕалаан бу быыстапкаҕа аҕалбыт үлэбин (кыһыҥҥы таҥас кэмпилиэгин) оҥорбутум. Бу таҥастары XIX үйэ бүтүүтүнээҕи саха таҥаһын холобурунан, чопчулаан эттэххэ, Чөркөөх уонна Хадаайы мусуойдарыгар турар итиэннэ Нью-Йорк куоракка, Америкатааҕы естественнэй искусстволар мусуойдарын (АМЕИ) пуондатыгар баар Таатта улуу баайдара Оруоһуттартан тиксэриллибит эспэнээттэри үтүгүннэрэн тиктим. Дьабакалары тигэрбэр Чөркөөх мусуойугар баар дьабакалар быһыыларын-мээрэйдэрин толору тутустум, оттон бууктаах сону Хадаайыга баар сон кээмэйинэн, ол эрээри 15 сантиметрынан уһатан оҥордум. Дьабакалар чопчуурдарын ойуутун Мандар Уус кинигэтинэн сирдэтэн, көмүс сабынан быысыбайдаатым. Оттон соннор силиги ситэрэр симэхтэрин мельхиорунан биир дойдулааҕым Федор Чээрин, дьабакалар үрүҥ көмүс туоһахталарын Чурапчы уустара оҥорбуттара.
Билигин этэргэ эрэ судургутун иннигэр, Изольда Акимова бу сыралаах үлэтин саҕалыырыгар бэрт элбэх матырыйаалы хаһыспыт, мусуойдарга сылдьыбыт, катаалактары билсибит, саха төрүт таҥаһын туһунан “Өбүгэ үгэһэ” уопсастыбаннай хамсааһын тэрийэр лиэксийэлэрин истибит.
– Улуу Оруоһуттар аатырбыт иистэнньэҥнэри, уустары бэйэлэрин дьиэлэригэр олордон үлэлэтэр идэлээхтэр эбит, – диир кини. – Баай дьахтар тоҕус араас сонноох буолара үһү! Дьэ ону оҥорбут-туппут дьиҥнээх норуот маастардарын ааттара-суоллара, хомойуох иһин, биллибэт, кэрэһилиир туох да чахчы суох. Арай, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, үйэлэри уҥуордуурга анаан тикпит таҥастара-саптара хаалбыт…
Мусуой экэспэнээтэ буоларын быһыытынан, ол соннору көтүрэн, иһиттэн сыныйан үөрэтэр кыах суох. Инньэ гынан, таһыттан көрөн-истэн баран, хаартыскаҕа түһэрэ-түһэрэ, чертежтаан, киэп оҥороммун тикпитим, АМЕИ-га баар соннору Изабелла Элякова түһэрбит хаартыскаларынан үтүктүбүтүм. Былыргы маастардар барахсаттар пропорцияны олус тутуһар, таҥаһы киһи сааһыгар сөп түбэһиннэрэн тигэр эбиттэр. Хайа да соҥҥо кыһыл таҥаһы хайаан да тутталларын, бэл, дьабака чочууругар киллэрэллэрин сөхтүм. Дьабака чопчуурун холбуох иннинэ көрдөххө, 40 размердаах оҕо дьууппатын саҕа буолар! Онон, кыра оҕону бэргэһэҕэ суулуулларын туһунан үһүйээн сымыйа буолбатах эбит. Соннор кээмэйдэрэ сүрүннээн тэҥ соҕустар уонна үөһэттэн тэлээрэн түһэр быһыылаахтар. Холобур, Хадаайы соно түөһүнэн 1,2 миэтэрэ, аллараа эргииринэн 3,5 миэтэрэ, кэннинэн самыытыгар тиийэр тыыраҕастаах, ол иҥиир сабынан хам тардыллар этэ.
Мин сон кытыытыгар уонна дьабакаҕа хара саһыл, кэрэмэс саһыл, буобура, таарбаҕан, бэдэр тириилэрин, тииҥ кутуругун онтон да атын түүлээҕи тутуннум. Былыр тииҥ кутуругун, буобура уонна ньиэрпэ тириитин туттар эбиттэр. Саха атыыһыттара Охотскайга тиийэ эргинэллэрэ биллэр (Таатта – Лаамы аартыга), ньиэрпэ тириитин онтон аҕалан эрдэхтэрэ. Ити курдук, былыргы маллар элбэҕи кэпсиэхтэрин сөп.
844 экэспэнээт!
Оруоһуттар таҥастара-саптара хайдах Америкаҕа тиксибитэ интэриэһинэй. Биллэрин курдук, 1897-1902 сыллардаахха антрополог Франс Боас көҕүлээһининэн, АМЕИ бэрэсидьиэнэ, миллионер Моррис Джесуп үбүлээһининэн, Арассыыйа Уһук Хотугу өттүн уонна Хотугу Америка төрүт олохтоох омуктарын генетика, этнокултуура өттүнэн ситимнэрин үөрэтэр соруктаах Хотугу – Тиихэй акыйааннааҕы эспэдииссийэ, өссө атыннык Джесуп экэспэдииссийэтэ дэнэр, тэриллибитэ. Арассыыйаҕа матырыйаал хомуйууну Саха сиригэр сыылкаҕа олорон, 1894-1996 сыллардаахха И.М.Сибиряков тэрийбит эспэдииссийэтигэр сылдьыбыт Владимир Иохельсон, Владимир Богораз салайбыттара.
Чуолаан Саха сиригэр үлэлээбит Владимир Иохельсон киин уонна хотугу улуустартан бэрт элбэх экэспэнээти (таҥаһы-сабы, киэргэли-симэҕи, иһити-хомуоһу, дьиэҕэ-уокка, үлэҕэ, булка туттар тэриллэри уо.д.а.) хомуйан, Нью-Йорка илдьибитэ. Ол түмүгэр, билигин АМЕИ пуондатыгар саха омук материальнай култууратын кэрэһитэ буолар 844 эспэнээт хараллан сытар!
Сүтэрбити булуу!
Аар-саарга аатырбыт ити мусуойга Таатта улууһун “Өбүгэ үгэһэ” уопсастыбаннай хамсааһынын салайааччыта Изабелла Элякова сэттэ сыллааҕыта баран кэлбит.
— “Былыр ол-бу малы-салы хомуйа кэлэ сылдьыбыт нууччаларга Оруоһуттар элбэх таҥаһы-сабы, симэҕи биэрэн ыыппыттар үһү” диэн улахан кистэлэҥинэн, сибигинэйэн эрэ кэпсэнэр үһүйээни истэн улааппыт оҕо буоллаҕым, — диир Изабелла Иннокентьевна. — Ол иһин, АМЕИ-га баар Иохельсон хомуурун көрүөхпүн-истиэхпин олус баҕарар этим. «Ытык сир тыыннаах сыккыһа» диэн бырайыак оҥорон, 2013 сыллаахха ХНТ Бастайааннай форумун сиэссийэтигэр кыттар дэлэгээссийэ састаабыгар киирсэн Нью-Йорк куоракка барар дьол тосхойбутугар, Софрон Оросин 1871 сыллаахха оҥорторбут алгыска туттуллар чороонун куоппуйатын оҥорторон бэлэх гынан илдьибитим уонна “сахалар артефактарыгар ханыы буолар экэспэнээти илдьэ баран эрэбин” диэн сурук суруйтаран интэриниэтинэн ыыппытым. Ол түмүгэр, пуондаҕа киирэри көҥүллээннэр, илэ көрөрбүн ааһан, кытыылаах уонна бууктаах соннору, хороох дьабака бэргэһэлэри тутан-хабан, мээрэйдээн, хаартыскаҕа түһэрэн ылбытым. Сэрэйбит курдук, чахчы Оруоһуттар таҥастара эбит этэ, Хадаайы уонна Чөркөөх мусуойдарыгар баар соннор, дьабакалар матырыйаалларыттан саҕалаан, тигиилэрэ-оҥоһуулара, кээмэйдэрэ, дьабака туоһахтатыгар, сон өттүк симэҕин күнүгэр тиийэ үүт-үкчүлэр. Бу соннору кэтэн турар Настайалаах Куучайа Оросиналар хаартыскаларын ама, ким билбэтий? Өссө биир дьиктитэ диэн, Хадаайы да, АМЕИ да сонноругар от күөхтүҥү дьүһүннээх сукуна киллэһиллэ сылдьара!
Булбут матырыйаалларбын аҕалан көрдөрбүппэр, иистэнньэҥ балтым Изольда Акимова олус сэҥээрбитэ-сэргээбитэ уонна Чөркөөх ансаамбылыгар тигэн биэрдэ. Инньэ гынан, сүтэрбиппитин булан ыллыбыт, алгыс чороонун көмөтүнэн Таатта былыргы уран тарбахтаах иистэнньэҥнэрэ уонна уустара оҥорон-тутан хаалларбыт айымньылара – XIX үйэ бүтүүтүнээҕи төрүт таҥаспыт — саҥалыы тыыннанан эргилиннэ! Бу өрөспүүбүлүкэҕэ да суох улахан историческай кэллиэксийэ!
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска