Мин эбэм Өлөксөөс этэрбэһэ
Бу төрөөбүт эбэм этэрбэһэ. Ол аата мин ийэм ийэтэ, сиэнэ — мин 58-һым. Мин ийэм бу дойдуттан 80-нун ааһан баран барбыта, эбэм 1977 сыллаахха 90-нугар өлбүтэ. Онно бу этэрбэһин кэтэр буолара. Оччолорго да “эргэ этэрбэһим” диирэ. Ол аата, бу этэрбэс 150 сылтан лаппа тахсыбыт да буолуон сөп.
Тоҕо миэхэ тиксибитэй диир буоллахха? Мин оччотооҕуга оскуолаҕа, нэһилиэккэ түөлбэлэр, сопхуоска, оройуоҥҥа араас таһымнаах уус-уран көрүүлэр, бэстибээллэр буолалларыгар оҕо сааспыттан куруук сценка, үнкүү, ырыа, үгэ, хоһоон, чабырҕах буоллун, барытыгар кыттар этим. Билигин да туора турбаппын. Ол кэмтэн ыла бу эбэм сарыы этэрбэһинээн алтыһабын уонна билинҥээҥҥэ диэри өбүгэм кэрэһитэ оҥостон илдьэ сылдьабын. Куонкурустарга, ыһыахтарга хайаан да кэтэн сырдырҕатан ылабын. Тоҕо инньэ диигин диир буоллаххытына, кэтэн хаамтым да сылааһынан илгийбитинэн барар уонна үөрбүттүү “сыр, сыр” диэн сырдырҕаабытынан барар. Санаабар салайар курдук. Бу мин эбэм күндү таҥаһа! Бастаан оҕо эрдэхпинэ «сүтэриэҥ» диэн көҥөнөр этэ, кэлин кыттар сурахпын иһиттэҕинэ, наар санатар буолбута. “Хайа, онтон этэрбэскин?” — диирэ.
Сааһыран истэҕим аайы, бу этэрбэспин сүрэхпэр-быарбар ордук чугастык тутабын, санаатахпына долгуйабын даҕаны. “Ээ, арба, онтон эбэм этэрбэһэ баар” диэн саныырым үксээн иһэр курдук. Ыһыахха саха таҥаһын көрүүтүгэр аахайбатахтарына, таба көрбөтөхтөрүнэ, хайдах эрэ иккиэн хомойон онньоһон кэлэхтиибит. Этэрбэһим барахсан, билигин да, ханан да чарааһаан көрбөтөх, хайдыы-ойдуу суох. Кэлэргэ-барарга кэтэргэ адьас бэлэм уонна тып-тап курдук, мин эбэм Өлөксөөс этэрбэһэ.
Этэрбэһи тутан көрдөххө, оһугар тэҥнээтэххэ, тилэҕэ (уллуҥа) бөҕө-таҕа буоллун диэн ураты халыҥ, кытаанах. Былыр этэрбэс тилэҕин оҕус тириититтэн тигэллэрэ үһү. Хас эмэ сыл курулаабыт оҕус тириитинэн буолуохтаах диэн истибитим, эбэтэр тайах тириитэ да буолуон эмиэ сөп.
Онтон бу көстөр дьахтар сукуна халтаҥ соно, хаарыс солко былаата уонна халыҥ түү (шерсть) былаата, ону тэҥэ эр киһи мааныга кэтэр көстүүмэ — бу мин кэргэним Варвара Семеновна дьонуттан хаалбыттар. Эмиэ биир күндү кэрэһиппитинэн буолаллар. Дьоммут бааллара буоллар 100-н ааһан эрэр буолуох этилэр, 1922 сыллаахтар. Кыыстара Варвара Семеновна Саха АССР Х ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. Харыстаан уура сылдьар малларбытын-салларбытын салгыы сиһилии бу видеоларга көрүҥ.
Бүтүн үйэни, олоҕу кэпсииллэрин умнумуоҕуҥ
Уопсайынан биһиги Сахабыт сирин мааны айылҕатын, талба талааннаах дьонун-сэргэтин, инникигэ эрэллээх эдэр ыччатын, олорон ааспыт төрүттэрбит, өбүгэбит үгэстэрин, кинилэр оҥорон, айан-тутан, хаалларбыт кэрэһиттэрин харахпыт харатын курдук харыстаан, тутан, бүөбэйдээн илдьэ сылдьабыт, мунньабыт даҕаны. Олор биһигини араҥаччылыыр, харыстыыр, иһиллиир, махтанар да курдуктар. Тоҕо диэтэргит, хас биирдии мал бэйэтэ туһунан кэрэлээх, дьылҕалаах, олохтоох курдук. Оннук диэн барыларын кытта кэпсэтэбит, хайҕаан, арыт сэмэлээн да ылабыт. Бэйи, истэр да курдуктар, алтыстахха. Кинилэр бүтүн үйэни, олоҕу кэпсииллэрин умнумуоҕуҥ.
Варвара, Иван Тордуяновтар,
Усть Алдан, Мүрү.
Хаартыскалар, видеолар Тордуяновтар дьиэ кэргэн тиксэриилэрэ