Киһи барахсан олоҕо түргэнник да элэс гынан ааһар… Сааһырдах аайы, кэннигин эргиллэн көрөрүҥ элбиир. Арай, кэннигэр тыргыллар олоҕуҥ омоох суола эрэ кистиирэ буолуо – эн эрэ тускар тосхойбут дьолуҥ минньигэс хараҕын уутун, бөтө бэрдэрбит аһыыҥ саҥата суох хаһыытын, уонна күнтэн күн бүтэр уһуга көстүбэт, бииртэн биир субуллар түбүктэргин, олох олоро сатыыр дьулуургун…
Ангелина ВАСИЛЬЕВА. «Саха сирэ», https://edersaas.ru/
Киһи үйэтигэр үлэтинэн эрэ муҥурданара буоллар, орто дойдуга, бука, дьол, таптал диэни билбэккэ, ситэри олох олорбокко барыа этэ. Киһи Сиргэ кэлбит анала – ыал буолуу, оҕо төрөтүү буоларын, ким баҕарар билэр. Ол эрээри, сарын сарыннарыттан өйөнсөн, олох түһүүтүн-тахсыытын барытын бииргэ тулуйан, кырдьар саастарыгар истиҥ иэйиилэрин сүрэхтэригэр бүөбэйдээн кэлбит, дьоһун ыччаттаммыт ыал аҕыйах, ыччаттарга холобур буолар кыахтаах.
Мин биир оннук ыалга ыалдьыттаатым. Анна Семеновна уонна Николай Александрович Крыловтар быйыл ыал буолбуттара 50 сылын бэлиэтээтилэр. Бэчээт дьиэтиттэн миигин ылан баран, Сэргэлээх даачаларын диэки айанныыбыт. Крыловтар даачаларыгар кыстаабыттара уон алтыс сыла буолла. Бу иһэн Николай Александрович саас-сааһынан кэпсии иһэр…
Билсиһии
…Коля кыра эрдэҕиттэн доруобуйата мөлтөх буолан, бэйэтин өйдүөҕүттэн, балыыһаларга сытан улааппыта. Ийэтэ кыра эрдэҕинэ өлбүтэ. Киниттэн сыстан, уолчаан сылы-сыллаан сэллик балыыһатыгар сытара. Онон оҕо-оҕо курдук оскуолаҕа да үөрэммэтэҕэ. Ол саҕана дьиэҕэ үөрэтии диэн суоҕа. Киэһээҥи оскуолаҕа көһөрбүттэригэр, уол бэйэтэ кинигэ булан, үөрэтэрэ.
1965 сыл күһүнэ этэ. 19 саастаах Коля уол доҕоро Толя Мирнэйтэн алмаас хостооһунугар үлэлээн кэлбитин истэн, көрсүһэ тиийбитэ. Чэйдии, сэһэргэһэ олорон, Толя дьонугар устудьуоҥка кыыс олоро кэлбитин билбитэ.
Уол аана суох аһаҕас хоско уратытык кичэллэн хомуллубут таҥастаах тимир орону, ол үрдүнэн «Огонек» сурунаал таһын сыһыаран баран, кумааҕы роза сибэккини кыбыппыттарын көрбүтэ. Аан таһыгар ып-ыраас гына сууйуллубут кеда көбүс-көнөтүк ууруллубут этэ.
Коля туох барыта орун-оннугар ууруллубутун-хомуллубутун, тула ып-ырааһын сөҕө санаабыта уонна хартыынаҕа турар сибэккини ылан хороччу хомуллубут сыттык үрдүгэр уурбута… Итинтэн ыла кини дууһатыгар ити кыыһы хайаан да көрсөр бүччүм санаа сириэдийэ умайбыта…
Ол кыыс – Бүлүү педучилищетын биир бастыҥ спортсменката, актыбыыската, Уус-Алдан кыраһаабыссата Аанчык этэ. Бука, элбэх уол кэрэ кыыһы кэрэхсии көрөллөрө, «эрийсэ» сатыыллара эбитэ буолуо… Ол эрээри, Коля оччоттон санаабыт санаатын, ылсыбыт дьыалатын олоххо киллэрэр ураты дьулуурдааҕа.
Ити кэмтэн балтараа сыл ааспыта. 1966 сыл бэс ыйыгар Бүлүү педагогическай училищетын бүтэрэр оҕолор үөрүүлээх банкеттарыгар түөрт уол, түөрт кыыс уруу киэһэтин тэрийбиттэрэ. Онтон кэлин, сэтинньигэ Коля хаана баран, балыыһаҕа суорҕаннаах тэллэххэ сытар буолан, кыыс бэйэтэ ЗАГС-ҕа баран, регистрациялаппыта.
Сэргэлээххэ
Өр-өтөр буолбат, Сэргэлээх күөлүн кытылыгар турар даачаҕа тиийэн кэлэбит. Крыловтар даачаларыгар ититии киллэрэн, кыстаабыттара уон алта сыл буолла. Сайын манна оҕо-аймах күйгүөрэ чыычаах ырыатыныын кыттыһар. Сиэннэр эһэлэрин кытары күөлгэ киирэн илим үтэллэр, эбэлэригэр көмөлөһөн, оҕуруокка уу баһан элэстэнэллэр. Бу тэлгэһэ, дьоҕус дьиэ биир саха ыалын көмүс ньээкэ уйата, сылаас эйгэлээх холумтана, истиҥ-иһирэх өйдөбүлэ.
Төһө да үлэ күнэ буоллар, хаһаайка минньигэс астаах остуол тарда охсор. Кыс ортото араас салаат, кэнсиэрбэлэммит оҕуруот аһа, халадьыас, барыанньа эрэ дэлэй. Анна Семеновна билэр дьонун ортотугар асчытынан, хаһаасчытынан аатырар. Ас-үөл тардан дьону маанылыырга, араас тэрээһиннэргэ ыҥырыыга сылдьар. Ол курдук, Бүлүү улууһун биир дойдулаахтарын түмсүүтүн биир да тэрээһинэ Анна Семеновната суох барбат. Оттон бэйэтин төрөөбүт дойдутун – Уус Алдан улууһун Хоро нэһилиэгин туһунан этэ да барбаккын. Мээнэҕэ Хоро нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо диэн ааты биэриэхтэрэ дуо?. Билигин да дьиэтигэр таах олорбот, Дьокуускай уокуругун биир саамай көхтөөх уопсастыбанньыга.
— Бэйэтэ кэпсиирин курдук, ыарыһах, кыра уҥуохтаах, үөрэҕэ суох уолу тугун сөбүлээбиккиний? – диэн ыалдьыттара олуона соҕус ыйытыылаах буоллум. Анна Семеновна күлэн эрэ кэбиһэр.
— Үчүгэйим бэрт буоллаҕа дии, – Николай Александрович мүчүк-мүчүк гынар. Уоллаах кыыс курдук, бэйэлэрэ эрэ билэллэринэн имнэнсиһэн кэбиһэллэр.
Өйдөһүү уонна өйөһүү
… Эдэр ыал Уус Алдаҥҥа олохсуйбуттара. Аананы дойдутугар начаалынай кылаас учууталынан анаабыттара. Манна биир чымадааннаах көһөн кэлэн, Николай Александрович бэйэтэ кэпсииринэн, оскуола дириэктэрэ – мааны күтүөт, кини – көйгө күтүөт буолбуттар. Биричиинэтэ – үөһэ этиллибитин курдук, аймах-билэ дьоно, үөрэҕэ, түптээх үлэтэ суоҕа. Эдэр ыал бастакы олорбут сылларын үүт-тураан этэ диир уустук буолуо.
Коля куруук ыалдьара, балыыһалары кэрийэрэ, ыарахан үлэни кыайбат буолан, фотографтаан, чаһы оҥорон, электриктээн эбинэрэ. Ону тэҥэ бэйэтэ үөрэнэн, орто үөрэҕи ыла сатыыра.
Сотору бастакы кыыс, уол оҕолоро күн сирин көрбүттэрэ. Оҕо көрсөр, үбүнэн-аһынан көмөлөһө охсор чугас дьонноро, дьиэ-уот суоҕа. Мэлдьи ыалга дьукаах олорор, үгүс эбээһинэстэри толорор кыһалҕа элбэҕэ. Ыал аҕатыгар тиксэр ыарахан эпэрээссийэлэр, сыры-сыллата кыракый оҕолорун кытары хаалан, үлэлии сатыыр эдэр ийэ санныгар сүктэриллибит ыарахаттар кинилэри чаҕыппатахтара.
Николай Александрович үөрэнэн, идэ ылар наадатын өйдөөбүтэ. Өрөспүүбүлүкэтээҕи кэтэхтэн оскуолатын, МГУ бэлэмнэнэр кууруһун бүтэрбитэ. Ол эрээри, дьиэ кэргэнин хаалларар кыаҕа суох буолан, 1976 с. Саха госуниверситетын бүтэрэн, историк идэтин ылбыта. Эппэрээссийэлэнэн, үтүөрэн, киһи тэҥинэн сылдьар, үлэлиир-хамсыыр кыахтаммыта. “Кэргэммин, оҕолорбун сэлликкэ сыһыарбатаҕым, мин биир улахан ситиһиим буолар” диэн кэлин кэпсиир.
Николай Александрович Бүлүү оройуонун хаһыатыгар, “Социалистическая Якутия”, “Саха сирэ” хаһыаттарга, “Гостелерадио” кэрэспэдьиэнинэн, отдел эрэдээктэринэн, ССРС народнай дьокутаатын көмөлөһөөччүнэн үлэлээбитэ. СӨ Государственнай бириэмийэтин лауреата, култуура үтүөлээх үлэһитэ, Бүлүү улууһун, Бүлүү куоратын, Чернышевскай нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо буолбута.
Манна барытыгар Анна Семеновна киэҥ-холку майгыта, олоҕу дьахтардыы муударай көрүүтэ, хаһаайка быһыытынан кыайыгаһа-хотугаһа оруоллаах буолбута саарбаҕа суох. Кини учууталынан, интэринээт иитээччитинэн, пионер баһаатайынан, оҕо саадын сэбиэдиссэйинэн, кэлин Музыка үрдүкү оскуолатыгар иитээччинэн үлэлээбитэ. Спартакиадалар, күрэхтэһиилэр, араас бэстибээллэр кинитэ суох ааспаттар этэ. Баскетболга инструктор, спорт атын көрүҥнэригэр 1-кы, 2-с разрядтар нуормаларын толорбута. Үлэлии-үлэлии кыра оҕолорун, дьиэтин-уотун көрөрө.
“Кэргэним өйөөн, өйдөөн, үөрэххэ ыыппатаҕа буоллар, бу олохпор ситиһиилэрим суох буолуо этилэр” диир ыал аҕа баһылыга. Этэрэ оруннаах. Аҕалара дьиэ ис үлэтигэр кыттыспат эрээри, аһы-үөлү булуу, таһыы-тиэйии, тиэргэн үлэтэ барыта киниэхэ сүктэриллэр. “Эр киһи иһит, муоста сууйа сырыттаҕына, үчүгэй, ситиһиилээх үлэһит тахсыбат” диир Николай Александрович. Ити курдук икки өттүттэн өйдөһөн, өйөһөн үйэ аҥара бииргэ олорон, билигин дьоһун-мааны ыал аатын сүктэхтэрэ.
Дьиэ кэргэн үгэстэрэ
Билигин Крыловтар биэс оҕо тапталлаах төрөппүттэрэ, уонтан тахса сиэн эйэҕэс эбэлэрэ, эһэлэрэ. Өссө үс хос сиэн диэн дьикти дьон күн сирин көрбүттэриттэн, кырачаан уоллаах кыыс оскуолаҕа киирэн үөрпүттэрэ. Онон иккиэ бэйэлэрэ сүүрбэччэ буолан, сиэннэрин иитэн-үөрэтэн, быр-бааччы олороллор.
Үйэ аҥарын устата эн-мин дэһэн, үлэ бөҕөнү үрүлүтэн, оҕолорун сүһүөхтэригэр туруоран, сиэннэрин бүөбэйдээн, олох олоруу оскуолатын аастахтара.
Кинилэр дьиэ кэргэннэригэр туспа үгэстэрдээхтэр. Оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэппиттэрэ. Үлэ барыта төлөнүөхтээх диэн өйдөбүлтэн, оҕолор кыра эрдэхтэриттэн хамнас, харчы диэни билэн улааппыттара. Эһэлэрэ билигин сиэннэригэр бириэмийэ олохтуур. Үчүгэй уонна туйгун үөрэх түмүгүнэн, сыл бүтэһигэр “Эһээ бириэмийэтин” ылар чиэскэ тиксэллэр.
Дьиэ кэргэнинэн айылҕаҕа сылдьан сынньаналларын сөбүлүүллэр. Холобур, Амма өрүс кыылыгар уонча хонукка балаакканан түһэн сыталлар. Ханнык да түгэҥҥэ ийэлээх аҕаларын дьиэлэрэ чуҥкуйбат, оҕо-сиэн ааны саппат. Аныгы үйэҕэ “бассаабынан” ким ханна-тугу гыммытын барытын билэ олороллор.
Мин бу ыалга сылдьан баран, биири өйдөөтүм. Олоххо дьулуур, үтүөҕэ тардыһыы, бэйэ-бэйэҕэ ытыктабыллаах сыһыан, истиҥ таптал баар буоллаҕына, ханнык да ыарахаттары кыайыахха, олоххо элбэҕи ситиһиэххэ сөбүн…
Ангелина ВАСИЛЬЕВА.