Киһи ыарыйдаҕына, эчэйдэҕинэ, абыратара эрэ үрүҥ халааттаах аанньалларбыт буоллаҕа. Дьэ, оччоҕо билэҕин, амырыын ыарыыны намыратар, өлүүнү үтэйэр, олоҕу быыһыыр уонна дьон туһугар үлэлиир быраастар үтүөлэрин. Бу ааспыт сылга ол туһунан син өйдөөтүбүт быһыылаах.
Оттон 50 сыл үлэлээбит быраас хас киһи олоҕун быыһаабыта, доруобуйатын тупсарбыта, хас оҕону күн сирин көрдөрбүтэ буолуой?
Марфа Егоровна Никитина быйыл кулун тутар 13 күнүгэр 90 сааһын томточчу туолла. Кини үйэ аҥаарын устата бырааһынан үлэлээбитэ, 75 сааһын туолан эрэ баран, уурайбыта. Эттэххэ дөбөҥ.
Кыысчаан 6 саастааҕар, аҕата Егор Михайлович Филиппов ыраах бултуу сылдьан өлөн, тулаайах хаалбыта. Ийэтэ Матрена Егоровна үйэтин тухары ыанньыксыттаан, оҕолорун соҕотоҕун иитэргэ күһэллибитэ. Сотору кэминэн сэрии ыар сыллара саҕаламмыттара. Кыра оҕолор кыраабылы тутар буолуохтарыттан от мунньан, дьонноругар көмөлөһөн, оонньуур-ойор оҕо саас диэни умнубуттара. Уончалаах оҕолор улахан дьону кытары холкуос үлэтигэр тэҥҥэ сылдьаллара. Ол да буоллар, таайдара, эһэлэрэ бултуур буолан, аччыктыыр, хоргуйар диэни билбэтэхтэрэ.
Чыамайыкыга 4-с кылааһы бүтэрбит сылыгар ийэтэ кэргэн тахсан, Наахараҕа көһөн барбыттара. 7-с кылааһы онно бүтэрбитэ. Онтон Амма орто оскуолатын 1953 сыллаахха бүтэрэн, бу сыл үөрэххэ барар буолбута.
Дьүөгэтэ Омскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтугар бииргэ барыахха диэн хаайбыта. Ол эрээри Марфа: “Ийэм үйэтин тухары хотоҥҥо үлэлээбитэ, бэтэринээр буоллахпына, мин эмиэ хотонтон быгыам суоҕа. Суох, мин сүөһү буолбакка, киһи бырааһа буолабын!” диэн быһаарыммыта.
Оччолорго быраастар тиийбэттэрэ, мэдиссиинэҕэ үрдүк үөрэх кыһата суоҕа. Ол иһин уончалыы оҕону мунньан, соҕуруу куораттарга, мэдиссиинэ институттарыгар үөрэттэрэ ыыталлара. Онно хапсан, Благовещенскайдааҕы мэдиссиинэ институтугар киирбитэ. Кинилэр иннилэринэ уонча саха оҕолоро кэлэн, үөрэнэн, бүтэрэн барбыттар этэ. Олус көхтөөхтөр, үөрэххэ кыһамньылаахтар диэн сахалары хайгыыллара. Ийэтэ холкуос хамнаһа суох үлэһитэ буолан, харчыта тиийбэккэ, хас да сыл дойдутугар кэлбэтэҕэ. Арай, үрдүкү куурустарга сопхуос тэриллэн, хамнас төлөнөр буолуоҕуттан, сайын кэлэр буолбута. Бу курдук устудьуон дьоллоох сыллара элэҥнээн ааспыттара.
“Биир да оҕо, дьахтар өлбөтөҕө”
1969 сыллаахха институту бүтэрэн баран, Нам Хомустааҕар учаастак бырааһынан ананан, үлэлии тиийбитэ. Үөдэй, Партизан – Хомустаах учаастактара этилэр. Бу учаастактарынан кэрийэ сылдьан, кыра оҕолору, улахан дьону эмтиирэ, быһыы биэрэрэ, дьахталлары төрөтөрө. Сэллик ыарыы элбэҕэ.
Үс сыл үлэлээн баран, дойдутугар Наахараҕа миэстэ тахсан, онно көспүттэрэ. Манна Болугур, Лээги учаастактара, ыраах пиэрмэлэр бааллара. Онно ыҥыыр атынан, кыһын сыарҕаҕа олорсон, сороҕор хайыһарынан да сылдьара. Лээгигэ массыынанан, табанан да тиийэллэрэ. Оччолорго дьахталлар элбэхтик төрүүллэрэ, дьиэлэриттэн ыраатан, оройуон киинигэр балыыһаҕа киириэхтэрин баҕарбаттара. Учаастак аайы сүүрбэччэлии дьахтар төрүүрэ. Эдэр быраас ыҥырыы кэллэр эрэ, түүннэри-күнүстэри сылдьара. Хата, дьахталлар доруобай буолан, этэҥҥэ быыһаналлара. Эрэйдэммит дьахталлары оройуон киинигэр ыыталлара.
“Мин үлэлиир кэммэр биир да оҕо, биир да дьахтар өлбөтөҕө”, — диэн Марфа Егоровна киэн тутта кэпсиир. Чахчыта, үгүс үлэ түмүгэ буолуохтаах. Дьону эмтиир эрэ буолбакка, ырааһы тутуһарга, доруобуйаны көрүнэргэ улахан сырдатар, сэрэтэр үлэни ыытара.
Наахаратааҕы учаастак балыыһатыгар аҕыс сыл үлэлээбитэ. Бу кэмтэн Марфа Егоровна эмчит уонна салайааччы быһыытынан арыллан, 1968 сылга Аммаҕа оҕо сэллигин сэрэтэр отделение сэбиэдиссэйинэн анаммыта. Онтон салгыы сэллиги эмтиир диспансер кылаабынай бырааһынан 40 сыл эҥкилэ суох, санаатын ууран туран үлэлээбитэ.
Салайааччы быһыытынан олус үлэһит, ирдэбиллээх, ханнык баҕарар кыһалҕалаах түгэннэргэ сөптөөх быһаарыныыны ылынар, кэлэктиибин иннигэр улахан эппиэтинэстээх, идэлээх үлэтин дэгиттэр баһылаабыт, инники күөҥҥэ сылдьар салайааччы этэ.
Уопсастыбаннай да үлэттэн туора турбатаҕа, араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттара. 1936 сыллааха илин эҥээр оройуоннарын дьокутаатынан талылла сылдьыбыта. Үлэтин быыһыгар партийнай тэрилтэ сэкирэтээринэн, идэлээх сойуус бэрэссэдээтэлинэн, табаарыстыы суукка үлэлиирэ. Арыгылыыр, үлэҕэ хойутуур, бэрээдэгэ суох үлэһиттэри дьүүллүүллэрэ.
Сэллиги кыайбыт салайааччы
Сэллик былыр-былыргыттан саханы сиэн кэлбит ыарахан ыарыы буоллаҕа. Төһөлөөх талааннаах дьоммут сэлликтэн чүмэчи курдук ууллубуттарай? Сэбиэскэй кэмҥэ сэллиги утары былааннаах, систиэмэлээх үлэни ыытан, бу уодаһыннаах ыарыыттан өлүүнү тохтоппуттара. Манна эмчиттэр бэриниилээх үлэлэрэ улахан оруоллаах этэ.
Марфа Егоровна диспансеры салайар кэмигэр сэллиги утары үлэни сөптөөхтүк тэрийэн, оҕо аймах бу ыарыыга ылларыыта биллэрдик аҕыйаабыта. Нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан рентгеннээн, ыалдьыбыт дьону эрдэ булан, эмтээн үтүөрдэр буолбуттара. Утумнаах үлэ үтүө түмүктээх буолбута. Марфа Егоровна туруорсуутунан уонна салайыытынан Уорайга сэллиги эмтиир саҥа балыыһа дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ.
Идэтигэр бэриниилээх, үлэтин таптыыр уонна салайар дьоҕурдаах буолан, Аммаҕа сэллиги утарар сулууспа үлэтигэр, сайдыытыгар сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ. Кини бүтүн олоҕун дьон доруобуйатын көмүскэлигэр анаабыт киһи буолар.
Быраастар династияларын олохтооччу
Оскуолаҕа сылдьан доҕордоһон, бастакы тапталыгар кэргэн тахсан, 42 сыл устата дьоллоохтук бииргэ олорбуттара. Доҕоро Уһук Илиҥҥэ сулууспалаабыта, Благовещенскайга көрсө кэлэрэ. Уҥуор Хэйхэ куораты көрө-көрө, Амур кытылынан сиэттиһэн хаамсаллара. Кыыс үөрэҕин бүтэрээтин кытары, холбоспуттара. Кэргэнэ Николай Николаевич Никитин – ССРС спордун маастара, САССР хапсаҕайга спорт маастара этэ. Физкултуура, байыаннай үөрэх учууталынан, интэринээт, кэмбинээт дириэктэринэн үлэлээбитэ. Соһуччу олохтон туораабыта.
Икки кыргыттара ийэлэрин батыһан, быраас идэтин талбыттара. Мэдиссиинэҕэ уопсай ыстаастара – 116 сыл. Онон Марфа Егоровна быраастар династияларын олохтообут киһи буолар. Улахан кыыһа Любовь Николаевна Ефимова – невролог, психолог, мэдиссиинэ наукатын хандьыдаата, СӨ үтүөлээх бырааһа, РФ доруобуйа харыстабылын туйгуна, “СӨ бастыҥ невролог бырааһа” номинация хаһаайката.
Кыра кыыһа Надежда Николаевна Костюкевич — Москваҕа “Бэс Чагда” санаторий реабилитацияҕа отделениетын сэбиэдиссэйэ, РФ бэрэсидьиэнин иһинэн килиниичэскэй балыыһа реабилитолог бырааһа, мэдиссиинэ наукатын хандьыдаата, РФ доруобуйа харыстабылын туйгуна.
— Ийэбит олоҕо, үлэтэ биһиэхэ үтүө холобур буолар. Уруккуну олус үчүгэйдик өйдүүр, барыны бары интэриэһиргиир, улуус олоҕор кыаҕа баарынан кыттыһар, элбэх кинигэни ааҕар. Кыраттан кыыһырбат, киэҥ көҕүстээх, тулуурдаах, кыра ыарыыны аахсыбат оптимист киһи. Ийэбитин олус таптыыбыт, ытыктыыбыт, өссө да өр олорон, аттыбытыгар сылдьарыгар баҕарабыт, — диэн кыыһа Любовь Николаевна кэпсиир.
Марфа Егоровна өр сылларга дьону салайбыт киһи диэх курдук, билигин да тэтиэнэх, куолаһа чуор, саҥата-иҥэтэ сэргэх, өйө-санаата ыраас. Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, сиэннэрин, хос сиэннэрин көрсөр, салайар, быыһыгар иистэнэр, быысыбайдыыр.
Талбыт идэҕэ бэриниилээх буолуу, туох баар билиини, кыаҕы биэрии, төрөөбүт дойдуга, дьоҥҥо таптал – бу дьоһун киһи сирдээҕи олоҕун сэһэнэ, ыччат дьоҥҥо холобур буолар үлэтэ-хамнаһа…
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: суруйуу дьоруойун архыыбыттан.
Ыспыраапка
Марфа Егоровна Никитина 1931 сыл кулун тутар 13 күнүгэр Амма оройуонун Амма-Наахара (Өнньүөс) нэһилиэгэр төрөөбүтэ. СӨ үтүөлээх бырааһа, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, “Үлэ Кыһыл Знамята” уордьан, “Килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээл кавалера, Амма улууһун доруобуйа харыстабылын бэтэрээнэ, үлэ уонна тыыл бэтэрээнэ, Амма улууһун уонна нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, “Амма киэн туттуута” бэлиэ хаһаайката.