Өйдөөн, санаан ылыаҕыҥ, эрэпириэссийэ  буруйа суох сиэртибэлэрин…

Бөлөххө киир:

1991 сыл алтынньы 18 күнүгэр РСФСР Үрдүкү Сэбиэтэ «Бэлитиичэскэй эрэпириэссийэлэр сиэртибэлэрин өйдөбүнньүк күнүн олохтуур туһунан» Уураах ылыммыта. Итинтэн ыла сыл ахсын алтынньы 30 күнэ дойдуга уонунан мөлүйүөнүнэн муҥу-сору көрбүт, ыар дьылҕаламмыт, өлөрүллүбүт сэбиэскэй дьон сырдык ааттарын ахтар, кэриэстиир эписсийээлинэй күнүнэн буолар.

edersaas.ru

1990 сыл алтынньы 30 күнүгэр Москваҕа Лубянскай болуоссакка «Мемориал» уопсастыба көҕүлээһининэн Соловецкай арыылартан аҕалыллыбыт «Соловецкай мэҥэ таас» туруоруллубута. Устуоруйаттан биллэринэн, 20-с сыллар саҥаларыгар манна сталинскай лааҕырдар тиһиктэрин түөрэҕин түһэрбит ураты аналлаах лааҕыр баара.
«Бэлитиичэскэй эрэпириэссийэлэр сиэртибэлэрин үтүө ааттарын, чиэстэрин чөлүгэр түһэрии (реабилитациялааһын) туһунан» сокуон быһаарарынан, бэлитиичэскэй матыыбынан буруйданааччы олоҕун, көҥүлүн, быраабын былдьыыр, эмтэтэр ааттаан күүс өттүнэн психиатрическай балыыһаларга кистиир, гражданствотын быһан, дойдуттан таһаарар, нэһилиэнньэни, норуоту олорор сириттэн көһөрөр, сыылкаҕа ыытар курдук о.д.а судаарыстыба туттар күһэлэҥ миэрэлэрэ бэлитиичэскэй эрэпириэссийэлэринэн билиниллэллэр.
Сэрии уонна эрэпириэссийэ хабааттыы сыыппаралара…
Эрэпириэссийэ 1937-1938 сылларга муҥутуур үгэннээн ыытыллыбыта. Эписсийээлинэй дааннайдар бигэргэтэллэринэн, дойдуга 1,5 мөлүйүөнтэн тахса бэлитиичэскэй буруйдаах тутуллубута, 1,3 мөлүйүөн киһи суутунан буолбакка, ОГПУ кэллиэгийэтэ, НКВД «тройката» курдук, о.д.а. карательнай уорганнарынан сууттаммыттара. 700-чэ тыһыынча киһи ытыллыбыта. Сэбиэскэй дьон күннээҕи олохторугар «норуот өстөөҕө» диэн суостаах өйдөбүл олохсуйан, ыар тыҥааһыны үөскэппитэ.
БСК(б)П Политбюротун 1937 сыл от ыйын 15 күнүнээҕи быһаарыытынан, «норуот өстөөхтөрүн» кэргэннэрин (ойохторун) 5-8 сылга диэри лааҕырдарга хаайан барбыттара. Оҕолорун НКВД холуонньа-лааҕырдарыгар, оһуобай эрэһиимнээх Оҕо дьиэлэригэр ыыталаабыттара.
И.В.Сталин былааһы тутан олорбут сылларыгар 3,5 мөлүйүөн киһи национальнай боппуруоһунан эрэпириэссийэлэммитэ, Кыһыл Аармыйа кэккэтиттэн хамаандалыыр састаап 45 бырыһыана «ырааһырдыллыбыта». Аҕа дойду сэриитин кэмигэр, сэрии кэнниттэн сылларга өстөөх төгүрүктээһиниттэн төлө көтөн тахсыбыт, билиэҥҥэ түбэспит, оккупацияламмыт сирдэртэн Германияҕа үлэҕэ утаарыллыбыт сэбиэскэй гражданнар эрэпириэссийэ кытаанах ытарчатыгар ылларбыттара. Суутунан буолбакка, административнай бэрээдэгинэн эрэп ириэссийэлэммит дьон уопсай ахсаана 6,57 мөлүйүөн киһиэхэ тиийбитэ.
1954 сыл олунньутугар ССКП Киин Кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ Н.С Хрущев аатыгар ССРС Генпрокурора Р.Руденко, ССРС ис дьыалаларын миниистирэ С.Круглов уонна ССРС юстициятын миниистирэ К.Горшенин илии баттааһыннардаах ыспыраапка бэлэмнэммитэ. Ол эписсийээлинэй докумуоҥҥа этиллэринэн, 1921-1945 сыл олунньу 1 күнүнээҕи кэмҥэ Сойуус үрдүнэн өрөбөлүүссүйэни утары (контрреволюционные) дьайыыларын иһин ОГПУ кэллиэгийэтинэн, НКВД «тройкатынан», байыаннай кэллиэгийэнэн, байыаннай трибуналынан, оһуобай мунньаҕынан 3 777 380 киһи сууттаммыт. Ол иһиттэн 642 980 киһи накаастабыл үрдүкү миэрэтинэн, 2 369 220 киһи 25 сылтан аллараа болдьоххо лааҕырдарга, түрмэлэргэ хаайыллыбыт, 765 180 киһи сыылкаҕа, көскө утаарыллыбыт.
Манна өссө биир чахчыны салла-чаҕыйа , норуоту өтөрүнэн өрүттүбэттик сарбыйыыга тириэрпит Иккис аан дойду сэриитэ таһаарбыт алдьархайын кытта тэҥнии тутан көрүөххэ: Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Сэбиэскэй Сойуус «байыаннай сүтүгэ» – 11 444 100 киһи. Итинтэн 8 668 400 байыаннай сулууспалаах (6 818 300 саллаат кыргыһыы хонуутугар, госпиталларга өлбүтэ, 1 850 100 киһи билиэнтэн эргиллибэтэҕэ). Оккупацияламмыт зоналарга гражданскай нэһилиэнньэ сүтүгэ – 13 684 700 киһи. Уопсайа 25 128 800 сыыппара тахсар.
Оттон бэлитиичэскэй эрэпириэссийэ тиэмэтин хасыһан чинчийбит, киэҥник биллэр кинигэлэрдээх, научнай ыстатыйалардаах, экэниэмикэ билимин дуоктара, Демография институтун дириэктэрэ Анатолий Вишневскэй бигэргэтэринэн, 1920 сыл бүтүүтүттэн 1953 сылга диэри ССРС Холуобунай кодексатын ыстатыйаларынан сууттанан көҥүллэрэ араас уһун, кылгас болдьохторго быһыллыбыт 25-30 мөлүйүөнтэн итэҕэһэ суох киһи лааҕырдарга, анал олохсутуллубут сирдэргэ (поселениеларга) хаайыллыбыттара, олордуллубуттара. Эрэпириэссийэ уонна сэрии хабааттыы сыыппаралара итинник…
1960-1980 сылларга эрэпириэссийэлээһин сүрүн эбийиэгинэн диссидиэннээһин (атыннык толкуйдааһын) буолбута. Ол курдук 1967-1971 сылларга КГБ уорганнара 3000 тахса «буортулаах бэлитиичэскэй көрүүлээх» бөлөхтөрү «арыйбыттара».
ГУЛАГ – сахалаттахха, Лааҕырдар кылаабынай дьаһалталара (ЛааҕКылДьа). Билигин даҕаны киһи куйахатын күүрдэрдии дьигиһитэ дорҕооннурар өйдөбүл, аат тыл… Түбэспит киһи илэ бодотун сүтэрэр, ханнык да бырааба суох, көҥүл кырбанар-атаҕастанар, өлөрүллэр, ыар-хабыр үлэҕэ умса анньыллар, кулукка кубулутуллар эрэпириэссийэ ад саарыстыбата.
ГУЛАГ дириҥ, ыраахтааҕылаах Арассыыйаттан силистэнэн-мутуктанан кэлбит, бэлитиичэскэй күүстэр былаас былдьаһыыларыттан, бэйэ-бэйэлэрин сиэһиилэриттэн төрүттэнэн, охсуһуу, эрэпириэссийэлиир күүс быһыытынан үөскэтиллибит систиэмэ. В.И.Ленин өссө 1918 сыллаахха «саарбахтанааччылары» улахан куораттар тастарыгар концлааҕырдарга хаайарга сорудахтаабыта. Элбэх дворяннар, коммерсаннар, о.д.а. үгүс «контрреволюционердар» тутуллубуттара-хабыллыбыттара. Бастакы «норуот өстөөхтөрүн» «иитэргэ-өйдөтөргө» 1921 сыллаахха хайыы-үйэҕэ 34 күбүөрүнэҕэ 84 лааҕыр үлэлиирэ.
ГУЛАГ аныгы «судаарыстыба иһигэр судаарыстыба» систиэмэтэ төрүттэммитэ 1929 сылынан ааҕыллар. Ааспыт өттүгэр бэйэтэ хаайыылаах, кэлин Соловки лааҕырыгар надзирателинэн буолбут Нафталий Френкель диэн киһи хаайыылаахтары туох эмэ эбийиэги тутууга үлэлэтэргэ этии киллэрбитэ. И.В.Сталин хаайыылаахтар күһэлэҥ үлэлэрин дойдуну индустриализациялааһыны түргэтэтэргэ, киһитэ-нэһилиэнньэтэ аҕыйах хоту сиргэ туһалаах сир баайын хостооһуҥҥа күүскэ туһанарга быһаарбыта. 1937-1938 сылларга эрэпириэссийэлээһин чыпчаала буолан, лааҕырдар тэтимнээхтик сайдан, кыаҕыран барбыттара. ГУЛАГ Аҕа дойду сэриитин кэмигэр, сэрии кэнниттэн биллэ кэҥээбитэ, 50-с сыллар саҥаларыгар муҥутуурдук сайдыбыта. Ити кэмҥэ лааҕырдар дойду экэниэмикэтин туруктаах таһымҥа таһаарарга оруоллара үрдээбитэ. Дойду уопсай көмүһүн үс гыммытын хостууллара, хапытаалынай тутууга , чоҕу, тимир рудатын, араас металлары хостооһуҥҥа, уу эбийиэктэрин, суолу тутууга, маьы кэрдиигэ, таҥастааһыҥҥа хаайыылаахтар солбуллубат күүс буолбуттара. 1947-1948 сылларга атомнай бырайыагы олоххо киллэриигэ тустаах эбийиэктэри, Магадан, Воркута курдук саҥа куораттары туппуттара.
ССРС баар эрдэҕинэ, дойду үрдүнэн 476 араас лааҕырдар тиһиктэрэ үөскэтиллибитэ. Итилэргэ тыһыынчанан туспа лааҕырдар киирэллэрэ, хас биирдиилэригэр сүүһүнэн, хастыы да тыһыынчанан хаайыылаах түмүллэрэ.Уопсайынан, 1929 сылтан, лааҕыр систиэмэтэ түргэн тэтиминэн кыаҕыран барыаҕыттан, 1953 сылга, И.В.Сталин өлүөр диэри, чуолкайдаан ааҕыынан бэлитиичэскэй биитэр холуобунай ыстатыйаларынан ГУЛАГ лааҕырдарын систиэмэтин нөҥүө 18 мөлүйүөн кэриҥэ сэбиэскэй дьон эрэпириэссийэлэнэн ааспыттара.

Саха сирэ – ГУЛАГ саарыстыбата

ГУЛАГ лааҕырдарын биир кылаабынай кииннэринэн 1930-1950 сылларга биһиги Сахабыт сирэ буолбута. Өрөспүүбүлүкэ 11 оройуонугар бэлитиичэскэй хаайыылаахтар 107 лааҕырдара баара. Ол иһигэр Томпоҕо – 31, Өймөкөөҥҥө – 26, Дьааҥыга —22, Алдаҥҥа – 11, Уус Маайаҕа – 4, Усуйаанаҕа – 6, Орто, Үөһээ халымаларга —2-лии, Сунтаарга, Ленскэйгэ – 1 -дии лааҕырдар.
Норуот бастыҥ араҥата (элитата) – интэлигиэнсийэ кыргыы, ускайдааһын ойуччу эбийиэгинэн буолбута. Саха талааннаах, үөрэхтээх, күүстээх санаалаах бэрэстэбиитэллэрэ суох оҥоһуллубуттара. Ол курдук Саха АССРГ-а РСФСР ХК-н икки категориятыгар сөп түбэһиннэрэн 40 тыһыынча киһи эрэпириэссийэлэммитэ. Итинтэн 20 тыһыынча киһи – «норуот өстөөҕүнэн» (кулаактааһыҥҥа), 18 тыһыынча киһи «Ийэ дойдуну таҥнарыыга» (бэлитиичэскэй) матыыбынан. Маны сэргэ 35 тыһыынча кэриҥэ Саха сирин олохтооҕо хоргуйан өлбүтэ.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн оройуоннарынан 14 398 киһи бэлитиичэскэй матыыбынан эрэпириэссийэлэммитэ. Бу испииһэккэ РСФСР гражданнара, Саха сирин бастайааннай олохтоохторо буолбатах, көскө аҕалыллыбыт 3694 финнэр, 753 эстонецтар, 617 ньиэмэстэр, 3866 литовецтар, латыштар, 150 мордвиннар, 67 поляктар, 459 нууччалар, 671 украинецтар, барыта 10297 киһи испииһэккэ киллэриллибэтэ.
Итини сэргэ Алдан, Уус Маайа оройуоннарыгар көмүс бириискэлэригэр үлэлии сылдьан тутуллубут 1500 кытай, кэриэй омуктар бу испииһэккэ эмиэ киллэриллибэтилэр. Онон Саха сиригэр бэлитиичэскэй эрэпириэссийэҕэ 26 196 киһи хабыллыбыта.
Тыылга аччыктааһын, хоргуйуу ыар тыыннаах, туланы имири эһэр сут-кураан мэҥэһиктээх уоттаах сэрии сылларыгар өстөөҕү үлтүрүтэргэ, кыайыы туһугар, өлүөхтэрэ да буоллар, судаарыстыба сорудаҕын толорон умса-төннө түһэр холкуостаах муҥнаахтар – оҕо-дьахтар, оҕонньор-эмээхсин үрүҥ тыыннарын өрүһүйээри сорунуулаахтык дьаһаммыт төһөлөөх хаарыаннаах дьоммут, холкуостар, сэбиэттэр бэрэссэдээтэллэрэ, бас-көс салайааччылар барахсаттар «куорҕаллааччы», «норуот өстөөҕө» аатыран сууттанан, ГУЛАГ хаайыытыгар тыыннара быстыбыта буолуой…Бэл, кутуйах хасааһын хаһан тутуллубут, үс туораах бурдуктан ордугу «уорбут» аатыран, суорума суолланаллара. Тыылга, тыа сиригэр 60-ча тыһыынча киһи хоргуйан, араас биричиинэлэринэн өлүүтэ-сүтүүтэ уодаһыннаах эрэпириэссийэ ыар тыынын содула, хаанынан суруллубут сокуоннардаах бэлиитикэ буруйа суох сиэртибэлэрэ буолаллар диэн билиниэх, өйдөөн-санаан сырдык ааттарыгар сүгүрүйүөх кэриҥнээхпит.
Иван Ксенофонтов, edersaas.ru
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0