Уоттаах сэрии… Сэрии тулаайаҕа… Киһи эрэ өйүн-санаатын аймыыр, дууһаны ытатар ыар тыыннаах тыллар. 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрииттэн олоххо дьиҥ өтөн ирбит, мөлүйүөнүнэн сэбиэскэй дьон сүрэҕэр-быарыгар өспөт-сүппэт баас буолан иҥпит тыыннаах тыллар, оччотооҕу дьон ыар дьылҕата.
Оҕо уонна оонньооботох оҕо саас — билигин, күн бүгүҥҥү санааҕа бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэт өйдөбүллэр. Ол эрээри, баара эбээт, кинилэргэ — оонньооботох оҕо саас, тулаайах хаалыы, хоргуйуу, намчы саннылара уйбатынан ыарахан үлэ… Кинилэр итини барытын тулуйбуттара, дьоһун дьон буола улаатан, дойдулара сайдарын туһугар сыраларын харыстаабакка үлэлээн-хамсаан, ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн улаатыннарбыттара, сирдээҕи аналларын толорбуттара.
Уоттаах сэрии оҕолоро.
Оонньуур диэни билбэккэ
Оҕо саастара ааспыта,
Ааспыт аччыктыыр кэмнэрдээх
Күүстээх үлэ күөнүгэр
Күнүһү-түүнү аахсыбат
Түбүктээх ыар сылларга.
Сэрии …
Уоттаах сэрии оҕолоро.
Умнубуттар оонньуур
Талах ынахтарын,
Чаҕаара күлэр көмүс күннэрин…
Өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ
Оччолорго борбуйун саҥа көтөҕөн эрэр, иккитигэр сылдьар кырачаан Ньукулай хантан билээхтиэй, аҕата үс сыры-сыллата уолаттарын, тапталлаах кэргэнин хаалларан, хаһан да харахтаан көрбөтөх, санаата да тиийбэтэх ыраах дойдутугар өстөөхтөрү кытта кыргыһа аттаныан уонна төрөөбүт өтөҕөр төннүбэккэ, сэрии хонуутугар хаалыан… Ийэлэрэ ыанньыксыт буолан, уолаттар оҕо саастара өрүү фермаҕа ааспыта — тымтык тутуута, ынах этэриитэ, хотоҥҥо түүҥҥү харабыл үлэтэ кинилэр оҕочоос санныларыгар сүктэриллибитэ.
Ньукулай 16 сааһын туолаат, саҥа тутуллан эрэр Мииринэй куоракка сатыы барбыт. Туох да докумуона суох уолчааны мас кэрдиитигэр үлэҕэ, онтон Айхалга АН-2 сөмөлүөт түһэр аэропордун оннун ыраастааһыҥҥа ыланнар, «айаҕын ииттэр» кыахтаммыт. Манна кини араас омук дьонун кытта алтыһан, тэҥҥэ үлэлээн, буһан-хатан, үүнэн-сайдан барбыт.
Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр сулууспалаан, уол оҕо сиэринэн дойдутун иннигэр ытык иэһин толорбута. Онтон төрөөбүт дойдутугар – Сунтаар улууһун Арыылаах нэһилиэгэр төннөн, «Тойбохой» сопхуоска субай сүөһүнү төлөһүтүүгэ ылсан үлэлээбитэ. Оройуоҥҥа 14, өрөспүүбүлүкэҕэ 2 төгүл чөмпүйүөн үлэһит үрдүк аатын ылбыта, ыҥырыы таһааран, элбэх батыһааччыламмыта. Онон сэрии тулаайаҕа Ньукулай уол — Николай Иванович Игнатьев аата оройуоҥҥа да, өрөспүүбүлүкэҕэ да элбэхтик ааттаммыта, хаһыат сирэйин «бараабыта».
Уонча өйдөбүнньүгү, балаҕаны туппута
Ханна да олордоллор, төрөөбүт төрүт сирдэрин-уоттарын, биһиктэрэ ыйаммыт дойдуларын туһугар ис сүрэхтэриттэн ыалдьар, кыһаллар дьон баар буолаллар. Мин биир оннук, дьон туһугар бэйэтин үбүнэн-харчытынан элбэх туһалааҕы оҥорбут ытык киһинэн Николай Иванович Игнатьевы ааҕабын.
Ол курдук, кини Улуу Кыайыы 50 сыллаах үбүлүөйүн көрсө 1941 сыллаахха бастакы хомуурга төрөөбүт өтөҕүттэн Сымалаахтан уоттаах сэриигэ барбыт уонна эйэлээх олох иһин тыынын толук уурбут аҕатыгар анаан бастакы өйдөбүнньүк бэлиэтин туруорбута. Ол кэмтэн бу үлэҕэ ылларан, нэһилиэк дьоно-сэргэтэ олорон кэлбит устуоруйатын кэпсиир, үйэтитэр пааматынньыктары эт мэйиитинэн толкуйдаан, уус илиитинэн тутан-хабан оҥортоон барбыта.
Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт суостаах-суодаллаах сэрии сылларыгар Хаһарбалаахха сут сылларга аччыктааһынтан дьэҥкэрэн суорума суолламмыт дьон биир уопсай ииҥҥэ көмүллүбүттэрин кэриэстээн, «Кутурҕан Томторо» өйдөбүнньүгү тимири иһэрдэн, оҥорбута. Сиэнигэр, оччолорго 5 кылаас үөрэнээччитэ Сахаайаҕа уруһуйдатан, сэрии тулаайахтарыгар анал бэлиэни уонна буойун бэтэрээн Афанасий Михайлович Захаров көмүс уҥуоҕун күрүөлээн өйдөбүнньүк суруктаах баҕананы туруорбута.
Ханнык саха киһитэ барахсан төрөөбүт өтөҕөр курдаттыы тартарбатаҕа баарай… Ол сиэринэн, Николай Иванович оҕо буолан күөх окко оройунан түспүт Сымалааҕар ахтылҕанын эмиэ анал бэлиэлэри туруортаан үйэтиппитэ — бу эһэтинэн өбүгэлэрин алааһыгар, элбэх үөрэхтээх дьон тахсыбыт сиригэр Чааккы өтөҕөр «ϴбүгэ кэриэһэ» уонна Сымалаахтан төрүттээх Дьоонтоор ууска анаммыт «Кыстыктаах күөрт» бэлиэлэр буолаллар.
Арыылаахха дойду сайдыытын кытта тэҥҥэ хардыылаһан, нэһилиэккэ бастакы барабыыгы аҕалан үлэлэппит, илии хара үлэтин биллэрдик чэпчэппит, сайдыыны аҕалбыт холкуос бэрэссэдээтэлигэр Кирилл Алексеевич Кокориҥҥа мемориальнай дуосканы уонна бөһүөлэккэ киирэр аартыкка ол бастакы локомобилын бөхтөн булан, сөргүтэн, кырааскалаан, туруорбута.
Саха сирин аар-саарга аатырдар алмаас тааһы көрдөөһүҥҥэ үлэлэспит биир дойдулаахтарбыт ааттара-суоллара суруллубут бэлиэ комплекса — эмиэ мындыр киһи оҥоһуктара. Аны дойдубут киэн туттуута — норуодунай бэйиэт Леонид Андреевич Попов төрөөбүт өтөҕөр Харбаҕа эмиэ кини толкуйдаан оҥорбут өйдөбүнньүк бэлиэтэ турар.
Николай Иванович тимири иһэрдэн анал бэлиэлэри оҥорон туруортаабытын таһынан, бэйэтин 70 сааһын бэлиэтиир өрөгөйдөөх сылыгар нэһилиэгин дьонугар бэртээхэй балаҕаны тутан, бэлэх ууммуттаах.
Дьэ, ити курдук, үлэтэ суох биир омурҕаны тулуйан-тэһийэн олорбот киһи, төһө да билигин Айхалга олордор, дойдутугар кэллэ да, өссө тугу эмэ оҥорон хаалларбыт киһи диэн толкуйдаах. Ол курдук, былырыын сайын локомобила турар буора сиҥнэн эрэрин көрөн, эбии буор куттарбыта, аны Кулукуой өтөҕөр ыччат сынньанар сирин күрүөтүн өрөмүөннээбитэ, эбиитин ытыктары оҥорон, дьиэ хаһаайкаларыгар соһуччу бэлэхтэтэлээн үөрдүбүтэ.
Үйэтитии суолунан
Игнатьевтар иккиэн кыраайы үөрэтэр кинигэлэр ааптардара. Николай Иванович «Сунтаар Сымалааҕа», «Yлэ киһитигэр сүгүрүйэн», оттон кэргэнэ Татьяна Алексеевна Күннээх диэн псевдоним аатынан «Дьылҕам төрдө: Бакамда — Айах», «Сырдык мөссүөннэр», «Сүрэхпэр тыллыбыт ньургуһун» диэн кинигэлэри суруйан күн сирин көрдөрбүттэрэ. Кинилэр иккиэн Сунтаар улууһун, Арыылаах нэһилиэгин Бочуоттаах олохтоохторо. Николай Иванович «Гражданскай килбиэн», «Yтүө дьыала», «Тыа хаһаайыстыбатын бочуоттаах бэтэрээнэ», «Сунтаар улууһун тыатын хаһаайыстыбатыгар кылаатын иһин» анал бэлиэлэринэн, «Социальнай көмүскэллээх буолууга өҥөтүн иһин» уонна да атын үбүлүөйүнэн мэтээллэринэн наҕараадаламмыта, Татьяна Алексеевна — тарбаҕар талба талааннаах норуот маастара.
ϴбүгэлэрбит маны этэн эрдэхтэрэ, «ϴтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх», «Дойду — дьонунан» диэн. Быйыл 80 сааһын бэлиэтиир дьоро күнүгэр Айхал бөһүөлэгин дьаһалтатыттан махтал, эҕэрдэ дьоһуннаах суругун, сэмэй бэлэҕин туппут үтүө киһибитигэр Николай Ивановичка — норуокка биллэринэн Левитаҥҥа уонна олоҕун аргыһыгар Татьяна Алексеевнаҕа өссө да уһун айар-тутар аартыктаах дьоллоох олоҕу, кытаанах доруобуйаны баҕарабын.
Ханна да буолларгыт үтүөҕэ, кэрэҕэ эрэ угуйан, Арыылаахпытын, Уһун-Күөлбүтүн ааттата сылдьаргытыттан үөрэбин, киэн туттабын. Бу кэпсээбит өйдөбүнньүктэрбит, нэһилиэк историческай пааматынньыктара ааспыт кэм-кэрдии кэрэһиттэрэ буолан, өр сылларга кэнчээри ыччакка олорон ааспыт үтүөкэн үлэһит дьону, историяны кэпсии-ипсии, өйдөтө туралларыгар баҕарабын. Дьаһалта уонна олохтоохтор көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ диэн эрэнэбин.
Оччоҕо оонньооботох оҕо саастаах сэрии тулаайаҕа айбыт-туппут үлэлэрэ, баҕар, үтүө дьыаланы салҕааччылардаах буолан, тэнийэн, төрөөбүт дойдубут чэчирии сайдарыгар ис сүрэхтэриттэн ылсан үлэлиир-хамсыыр ыччаттар үүнэн тахсалларыгар олук охсуллуо, кэскилбит кэҥиэ дии саныыбын.
Венера Степанова,
Сунтаар Арыылааҕыттан төрүттээх Күндээдэ олохтооҕо.
Ньурба.