Улуу Кыайыы 75 сылыгар Саха сиригэр “Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу”, Арассыыйаҕа “Өйдөбүл уонна Албан аат” сылларынан өрөспүүбүлүкэҕэ пааматынньыктары үйэтитиигэ туох үлэ ыытылларый? Бу туһунан СӨ Култуура уонна устуоруйа эбийиэктэрин харыстыыр департамены салайар Николай Афанасьевич Макаровы кытта кэпсэттим.
Болҕомто улаатар, ирдэбил күүһүрэр
— Николай Афанасьевич, өрөспүүбүлүкэҕэ уопсайа хас пааматынньык баарый уонна олору хайдах учуоттуугут?
— Уопсайа 1 850 пааматынньык баар. Реестргэ киирбит эбийиэк пааспарыгар хаартыската, хаһан тутуллубута, ким туппута, чинчийиини ким ыыппыта ыйыллар. Итинэн сирдэтэн пааматынньыктар туруктарын, турар сирдэрин-уоттарын көрөбүт, харыстыырга үлэлэһэбит. Балар федеральнай, эрэгийиэн, улуус таһымнаахтар.
— Ити пааматынньыктары көрүү-истии үлэтэ хайдах ыытылларый?
— Урут кимиэхэ да биллэрбэккэ, өрөмүөннүүр эбит буоллахтарына, билигин оннук бобуллар. Департамент хонтуруолугар баар өйдөбүнньүгү биһиги тэрилтэбит көҥүлэ суох өрөмүөннүүр, көһөрөр, көтүрэр көҥүллэммэт. Сокуон харыстыыр. Бу ирдэбил пааматынньыктар тас көстүүлэрин, чуолаан, архитектура пааматынньыктарыгар уларытыыны хааччахтыыр сыалтан киллэриллибитэ.
Былырыын сыл түмүгүнэн пааматынньыктары харыстыыр сокуону кэспит дьоҥҥо 23 боротокуол толоруллубута. Быйыл сыл бүтүөр диэри элбэх тэрилтэ, дьон эппиэккэ тардыллара сабаҕаланар.
Итиннэ эбэн эттэхпинэ, холобур, тэрилтэ тутуу ыытаары эбэтэр суол оҥороору гыннаҕына, бу сиргэ археологическай пааматынньык суох диэн ыспыраапка эмиэ ирдэнэр. Ыспыраапканы департаментан ылыахтаах. Ону сүрүн судаарыстыбаннай эспэртиисэҕэ туттарар. Ыспыраапката суох үлэ саҕаламмат. Ирдэбил улаатан иһэр.
— Оттон чөлүгэр түһэриигэ?
— Онно Департамент көҥүлүнэн анал үөрэхтээх уонна лиссиэнсийэлээх реставратордар үлэлииллэр. Тоҕо диэтэххэ, ити сүрдээх бырыынчык үлэ. Холобур, балаҕан дуу, ампаар дуу маһын реставратор ойууртан киллэрбэт. Былыргы тутуулар мастарын көрдөөн, үкчүнү булар. Тутуллубут ньыма булгуччу тутуһуллар.
Өлүөхүмэҕэ 19 үйэтээҕи дьиэ федеральнайтан үбүлэнэн, чөлүгэр түһэриллибитэ. Ол кэмҥэ маннык улахан тутууну чөлүгэр түһэриигэ үөрүйэхпит суоҕа. Үлэ этэҥҥэ табыллан, аны, Чөркөөххө XIX үйэтээҕи Үктүүр миэлиҥсэни, быйыл аҕыс кырыылаах саха балаҕанын чөлүгэр түһэрии ыытылынна. Билигин Хаҥалас улууһугар 2-с Дьөппөн нэһилиэгэр 1892 сыллаахха тутуллубут Николаевскай (Хачыкааттааҕы) таҥара дьиэтигэр уонна Дьокуускайга Казначейство дьиэтигэр (пааматынньыкка), САССР 100 сылын көрсө үлэ бара турар. Маннык үлэҕэ үөрэнэ түһэн баран, өрөспүүбүлүкэ таһыгар да баран кыттыахпытын сөп дии саныыбын.
Улуу Кыайыы 75 сылыгар
— Улуу Кыайыыга анаммыт төһө пааматынньык баарый уонна олорго туох үлэ ыытылларый?
— Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн буойуннарга анаммыт 430-ча пааматынньык баар. Дьон уутуйан олохсуйбут сирин аайы туруоруллубуттар. Балартан 209 култуура нэһилиэстибэтин эбийиэгэр киллэриллибит. Биһиги сокуон харыстабылыгар ылыллыбыт пааматынньыктарга үлэни ыытарбытын таһынан, учуокка турбатах эбийиэктэри булан, үйэлээх өйдөбүнньүктэр каарталарын оҥорон саайтарга уктубут.
Буойуннарга анаммыт 144 пааматынньык быйыл өрөмүөннэннэ. Итинтэн уона «Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ» бырайыагынан, уоннааҕыта нэһилиэктэр күүстэринэн ыытылынна. Пааматынньыктар биэстии сыл буолан баран өрөмүөннэнэллэр, онон туруктара куһаҕана суох.
Бырайыактар тустарынан
— Киэҥ эйгэҕэ биллэрэр-көрдөрөр үлэҕититтэн сырдат эрэ.
—«Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ” бырайыак Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн саҕаламмыта. Чөркөөххө Үктүүр миэлиҥсэни чөлүгэр түһэрэргэ өйөбүлү оҥорбута. Ити бачыым саҕаламмытын кэнниттэн, 40-тан тахса эбийиэк чөлүгэр түһэрилиннэ. Бу бырайыакка тэрилтэлэр, биирдиилээн дьон көмөлөһөллөр, бүддьүөттэн үп көрүллүбэт. Быйыл СӨ нолуок сулууспатын үлэһиттэрэ биирдии күннээх хамнастарынан Тааттаҕа Чөркөөххө 1867 сыллаахха тутуллубут аҕыс кырыылаах саха балаҕанын чөлүгэр түһэрэргэ өйөбүлү оҥорбуттара.
Итини сэргэ, «Мин өйдүүбүн» порталга Саха сиригэр баар Аҕа дойду сэриитин тиэмэтигэр тутуллубут пааматынньыктары барыларын ханна баалларын, хаартыскаларын, каарталарын киллэрэргэ үлэлэһэбит.
«Өйдөбүнньүк сирдэр» порталга 400-тэн тахса пааматынньык, мемориальнай дуоска, байыаннай тиэхиньикэ түмүллэн туруорулунна. Арассыыйа, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо куйаар ситиминэн көрүөхтэрин сөп.
Быйылгыттан СӨ Байыаннай комиссариатын кытары «Военные захоронения» бырайыагынан үлэлээн эрэбит.
«Suorun Omolloon FEST» бырайыак үлэтэ Таатта улууһун Чөркөөх мусуойуттан саҕаланна. Волонтердар нэһилиэк бас билиитигэр баар пааматынньыгы өрөмүөннүүллэр. Бырайыакка Намтан Никольскай, Суоттуттан “Доҕордоһуу” мусуойа кыттыһар баҕалаахтарын биллэрдилэр.
— Николай Афанасьевич, кэпсээниҥ иһин махтал. Үйэлээх өйдөбүнньүгү үйэтитиинэн, кэнчээри ыччакка кэскиллээҕи оҥоруунан дьарыктанар сыралаах үлэҕит бар дьон кэрэхсэбилин, өйөбүлүн ыла турдун.
Сардаана Баснаева
Хаартыскалар СӨ Култуура уонна устуоруйа эбийиэктэрин харыстыыр департаментан ылылыннылар.