Иван Дмитриевич Степанов 1965 сыллаахха Майаҕа төрөөбүтэ. Ити сылга төрөөбүт уолаттар дьиҥнээх сэриигэ барыахтара диэн санаа кимиэхэ даҕаны киирбэтэх буолуохтаах. Оччолорго ким билиэй, сүүрбэччэ сылынан уонунан тыһыынча эдэркээн уолаттар ыраах Афганистаҥҥа “интернациональнай иэс толоро” диэн уот сэриигэ айанныахтаахтарын…
БЭЙЭМ ТЫЛЛАНАН БАРБЫТЫМ
— Аармыйаҕа Мэҥэ Хаҥалас Павловскайыттан 1983 сыллаахха ыҥырыллан, бастаан Читаҕа “учебкаҕа” тиийбитим, онтон Нижнеудинскай куоракка танковай батальоҥҥа наводчик быһыытынан сулууспабын саҕалаабытым. Онтон ити чааспытын ыһан кэбиспиттэрэ. Ити, хас даҕаны саллаат саалаах күрээн, улахан ыксаллаах быһыы-майгы тахсыбытыттан сылтаан буолбута буолуо дии саныыбын. Онон Гусиноозерскай диэн сир аттыгар турар чааска көһөрүллүбүтүм. 1984 сыл күһүнүгэр ити чаастан Афганистаҥҥа хомуур саҕаламмыта. Билигин иһиттэххэ, сорох чаастары туох даҕаны быһаарыыта суох Афганистаҥҥа ыыппыттар эбит. Биһиэхэ “ким баҕалааҕый?” диэн ыйытыыттан саҕалаабыттара. Барыан баҕалаах киһи элбэх этэ даҕаны, барыларын ылбатахтара, сүүмэрдээһин ыытыллыбыта. Ол түмүгэр 50 киһи талыллыбыта. Миигин “соҕотох ийэ оҕотоҕун, хаалаҕын дуо?” диэн көрбүттэрэ даҕаны, быһаарынан, барарга араапар суруйан баран, төттөрү кэтэмэҕэйдээбэт буоллаҕым дии. “Тоҕо тылламмыккыный” диэн билигин ыйыттахтарына, биир судургу хоруйу биэрэр кыаҕым суох. Эдэр сылдьан атын санаалаах киһи буоллаҕым.
АФГАНИСТАН — КУЙААС ДОЙДУ
— Ити талыллыбыт дьон иһигэр сахалар үһүө этибит. Бүлүү уола Петр Тимофеев, Чурапчыттан Валерий Кузьмин уонна мин. Ташкеннааҕы пересылкаҕа Петя атын сиргэ барбыта, биһиги Валералыын Чарикар диэн сиргэ ый курдук сапер үөрэҕэр дьарыктаммыппыт. Ол кэнниттэн эмиэ үллэрии буолбута, мин Кандагар анныгар ГРУ спецнаһын сапернай ротатыгар түбэспитим. Сулууспалыыр чааһым саҥа Грузияттан кэлбит этэ, онон олорор сирбитин бэйэбит оҥостубуппут. Утуйар, аһыыр, дьарыктанар сирбит барыта бириһиэн балаакка этэ. Бастаан биир тутууну хаптаһынынан оҥорбуппут эрээри, онтукабыт аҕыйах кэминэн аракыата ытыытын кэмигэр умайан хаалбыта. Онон сулууспам устата наар балааккаҕа олорбутум.
Дьэ өҥүрүк куйаас диэн онно баар этэ! Биир чороҥ маһа суох кумах куйаар. Аны балааккаҥ төһө даҕаны күлүк биэрдэр, күн уотугар күҥкүйэн уот абытай. Ардыгар кыра тыал дуома түһэн эрэ абырыыр. Түннүкпүтүн, ааммытын барытын нэлэччи аһан быыһана сатыыр этибит. Бастаан бассейн курдук оҥорбуттара эрээри өр үлэлээбэтэҕэ — уу ситиминэн эрэ кэлэр, кэмчи. Иһэргэ, суунарга эрэ тиийэр, сөтүөлүүр уу курдук атаахтааһыны начаас тохтоппуттара. Киһи туохха барытыгар үөрэнэр, куйааһы тулуйарга үөрэммиппит.
Кыыл-сүөл диэн суох дойдута, дэҥ кэриэтэ тэбиэннэри эрэ көрөр этибит. Хата түүнүн араас сыыллар харамай баар этэ. Тиийээппитин кытта дьааттаах эриэн үөннэр, скорпион, фаланга курдук ытырар үөннэр көрүҥнэрин үөрэппиттэрэ, хайдах быһыылаахтарын, ытырдахтарына, тугу гынарбытын. Хата сулууспам тухары үөҥҥэ ытыртарбатаҕым, уопсайынан биһиэхэ оннукка түбэспит киһи суоҕа. Таһынааҕы чааспытыгар оннук быһылаан тахсыбыт быһыылаах этэ. Ол оннугар титириир, саһарардыыр курдук ыарыылар сотору-сотору буолаллар этэ, сүһүрбүт саллааттары тутатына дойдуларыгар ыытар этилэр.
СЭРИИ СИЭРТИБЭТЭ СУОХ БУОЛБАТ
— Балаакка төһө даҕаны итиитин иһин, син биир дьиэ-уот кэриэтэ буоллаҕа дии, саамай уустуга, биллэн турар, бойобуой тахсыылар этилэр. Биһигини засадаҕа ыыталлар этэ. Ол аата, икки-үс хонукка кумах куйаарга эбэтэр хайа хапчааныгар быраҕаллар, онно тоһуур бэлэмниигин. Дьэ онно, хас да күн, түүннэри-күнүстэри плащ-балаакка анныгар хорҕойон сордоноҕун. Сэрии сэбэ уонна наркотик таһаҕастаах караваннар ааһар суолларын кэтиир этибит. Сүүрбэччэ киһилээх бөлөххө 2-4 сапер барсааччы. Суолу миинэлээн баран, ааһар кэмнэригэр караван инники уонна бүтэһик массыынатын дэлби тэптэрэн тохтотор этибит. Сороҕор ытыалаһыылаах буолар этэ. Син элбэх итинник бойобуой тахсыыларга сылдьыбытым. Биирдэ төннөн иһэн тоһуурга түбэспиппит, ытыалаһыы кэмигэр гранатомет эстиитигэр бытархай оскуолкаларынан сирэйгэ бааһырбытым. Чэ, миэнэ халымыр соҕус этэ, онтон сорх табаарыстарбыт онно тыыннара быстыбыта… Тоһууртан атын иккитэ, били маҥнайгы байыаннай идэбинэн, наводчик быһыытынан холуонна арыалыгар сылдьыбытым, Шинданд диэн бөдөҥ аэропорт турар сиригэр диэри.
ИНТЕРНАЦИОНАЛ ДОЙДУТА
— Сулууспалыыр чааспар соҕотох саха этим. “Земляктарым” Бурятияттан сылдьар бүрээт уонна нуучча уолаттара буолбуттара, наар бииргэ кэпсэтэр-ипсэтэр этибит. Бүрээт уолу кытта билигин даҕаны билсэбит, Улан-Удэҕэ олорор. Көрсөн кэпсэппит киһи диибин да, түгэн көстө илик. Уопсайынан элбэх киһини кытта доҕордоспутум, Сэбиэскэй Сойуус бары муннугуттан уонтан тахса араас омук уолаттара бииргэ сулууспалаабыппыт. 90-с сылларга диэри син суруйсан билсэр этибит, онтон үрэллии кэнниттэн атын-атын дойду гражданнара буолан хаалбыппыт, сүтэрсэн кэбиспиппит. Билигин интэриниэт нөҥүө көрдүү сатыыбын.
Афганистан олохтоохторо үксэ таджик, туркмен, узбек омуктар, онон тылбаасчыт кыһалҕата диэн суоҕа, бэйэбит сулууспалыыр уолаттарбыт сатаан быһаарсар этилэр. Оннооҕор биир уол эһээтин булбут үһү диэн сурах баара. Басмачтааһын кэмигэр куоппут кырдьаҕаһы.
Ол эрэн, олохтоох нэһилиэнньэни кытта ыкса сибээс суоҕа, тоһуурга тахсыыттан атын кэмҥэ чааспытыттан тахсыбат этибит. Уопсайын көстө сатаабат этибит, спецназ чааһа буоллахпыт дии. Уонна кинилэргэ эрэммэт этибит, туох санаалаах дьон буолара биллибэт буоллаҕа. Оннооҕор Афганистан биһиги диэки сэриилэһэр аармыйатын саллааттарыгар улахан итэҕэл суоҕа, кинилэри кытта алтыстахха, биирдэрэ эмэ син биир тыллаан биэрэр кутталлааҕа. Олус дьадаҥытык, түҥ былыргылыы олорор норуот, билигин даҕаны уларыйбатах быһыылаах. Сороҕор “турист быһыытынан ити дойдуга тиийэ сылдьыбыт киһи” диэн санаа көтөн киирээччи. Ол эрэн, ити санаа эрэ, билигин даҕаны эйэ олохтоммотох, сору-муҥу көрбүт сир.
ДОЙДУГА ТӨННҮҮ ДЬОЛО
— Биһиги призывтан Шишов диэн араспаанньалаах уолу кытта маҥнайгынан дембель буолбуппут. Бирикээспит тахсан күһүн дойдулаабыппыт, атыттарбытын Саҥа дьыл эрэ кэнниттэн ыыталаабыттар этэ. Ити аата Афганистаҥҥа сылы кыайбат кэм сулууспалаабытым. Кэлэн баран дойдубар оробуочайынан үлэлээбитим, тырахтарыыстаабытым. Сулууспалыы сырыттахпытына наҕараадаҕа түһэрбиттэр этэ “мэтээл биэрэллэр үһү” диэн кэпсэтии баара. Онтукам “Кыһыл Сулус” уордьан кэлэр сыл сайыныгар тиийэн кэлбитэ.
1987 сыллаахха СГУ-га педфакка туттарсан киирбитим. Онтон ыла Павловскайга учууталлыыбын, “үлэ”, “автодело” уоруоктарыгар күн бүгүҥҥэ диэри оҕолору үөрэтэбин. Уус Алдан Сыырдааҕыттан Нина диэн кыыһы ойох ылбытым, икки кыыс оҕону төрөппүппүт. Эһээ-эбээ буолбуппут, икки сиэннээхпит.
“Афганнар” Саха сиригэр элбэх этибит. Онтон сорох өлөн, сорох соҕуруу көһөн аҕыйаатыбыт. Мэҥэ Хаҥаласка билигин бэһиэбит, куруутун билсэ сылдьабыт, сүтэрсибэппит. Былырыын Афганистантан тахсыы 30 сыла туолбутугар улахан тэрээһиннэр ааспыттара, араас улуустартан мунньустан бэлиэтээбиппит.
Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru