Бары билэрбит курдук, саҥа сыл иннинэ Саха сирин үөрэҕин миниистиринэн Ирина Любимова анаммыта. Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэрин көрсө миниистири кытта кэпсэттибит, санаатын иһиттибит.
“Оскуолабар ытык иэспин толорбутум”
– Ирина Павловна, ааҕааччыларбыт миниистир хантан төрүттээҕий, тугу үлэлээбитэй диэн сэҥээрэр буолуохтаахтар. Министиэристибэҕэ кэлиэҥ иннинээҕи үлэҥ түһүмэҕин сэгэтэн ааһарыҥ буоллар.
– Оҕо сааһым Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгэр ааспыта, оскуоланы онно бүтэрбитим. Саха судаарыстыбаннай университетыгар үөрэнэн биология учуутала идэтин баһылаабытым. Үөрэхпин бүтэрэн баран дойдубар уон сыл үлэлээбитим. Оскуолаҕа учууталынан, дириэктэри иитэр үлэҕэ, онтон үөрэх чааһыгар солбуйааччынан анаабыттара, салгыы дириэктэрдээбитим.
Үлэлии тиийэрбэр оскуолабыт художественнай-эстетическэй хайысхалаах этэ. Ол иһин элбэх чааһы уруһуй, живопись, композиция уруоктарыгар көрөллөрө.
Мин үрдүкү кылаастары үөрэтэрим. Сороҕор тэрээһин, мунньах буолар түгэннэригэр уруокпун киэһэтин ыытарым. Биир даҕаны төрөппүт үҥсүү суруйбатаҕа. Оччолорго “уровневай дифференциация” диэн суоҕа эрээри, бэйэм оннугу киллэрбитим. Кимиэхэ эрэ эбии сорудах биэрэн билиитин чиҥэтэрим, ким эрэ дириҥэтэн үөрэтэрэ. Оҕо бэйэтэ толорор, хасыһан үөрэтэр кыаҕын тэрийбитим. Хас даҕаны тус-туспа тэтэрээттээх буолаллара: кылааска үлэлиир, тиэрмини сурунар, хонтуруолунай үлэ. Тиэрмин тэтэрээтин үчүгэйдик толорбут оҕоҕо сыана туруорарым. Оччолорго интэриниэт диэн суоҕа, аны учуобунньукка суох тиэрминнэр. Онон кэбиниэккэ баар араас справочниктары, кыстанан турар кинигэлэри уонна бибилэтиэкэҕэ сылдьан эбии литэрэтиирэни хасыһан ааҕаллара. Ол курдук, таһымнарынан, ылыан баҕарар сыаналарынан тус-туспа, араас сорудахтары толороллоро, кэпсииллэрэ, үөрэх бырагырааматын таһынан тиэмэни билэллэрэ эрэйиллэрэ.
Инньэ гынан, үөрэммит оскуолабар ытык иэспин төлөөтүм дии саныыбын. Элбэх үөрэнээччим миэдик идэтин баһылаабыта, онон киэн туттабын. Химия учууталынан миигин үөрэппит учууталым үлэлээбитэ. Кинини кытта сүбэлэһэн мэдиссиинэ хайысхатыгар киирэр кыахтаах оҕолорго эбии чаас көрдөөбөккө, бэйэбит анаан дьарыктыырбыт. Эбэтэр успуорт хайысхатыгар туттарсаллара. Инньэ гынан, биир кэлим эксээмэҥҥэ биология биридимиэтин кылаас улахан аҥаарыгар тиийэ талан туттарар түгэннэрдээҕэ.
Сайыҥҥы сынньалаҥ буолла да, лааҕыр үлэтинэн олорорбут. Оскуола агро хайысхата суох эрээри, улахан хаһаайыстыбалааҕа. Онон сайынын оттуур, оҕолору лааҕырга таһаарар этибит.
Полилингвальнай уһуйаан уонна алын кылаас
– Онтон салгыы ханна үлэлээбиккиний?
– Оскуолабыт дириэктэрэ Василий Николаевич Коркин улуустааҕы үөрэх управлениетын начаалынньыгынан анаммыта, миигин солбуйааччынан ыҥырбыта. Сыллары анал тиэмэлээн ыытарбыт.
Онтон куоракка мэрияҕа үлэҕэ киирбитим. Айсен Сергеевич Николаев куоракка сахалыы оскуолалары, уһуйааннары аһарга, учууталлары өйүүргэ сорудах туруорбута. Оччолорго сахалыы кылаастар аҕыйах буолан эбитэ дуу, төрөппүттэр улаханнык долгуйаллара. Ити эрэ хайысханан муҥурдамматахпыт. Эдэр дириэктэрдэргэ болҕомто ууран араас куурустарга үөрэтиигэ, оскуолалары сайыннарар бырайыактары, саҥа бырагыраамалары оҥорууга, талааннаах оҕолору сайыннарыыга, кытыы сытар оскуолаларга болҕомтону уурбуппут.
Москваҕа бастакы сайыҥҥы лааҕырдарга оҕолору ыытыыны физика-тиэхиньиичэскэй лиссиэйтэн саҕалаабыппыт. Крымҥа үөрэх бастакы лааҕырдара аһыллыбытыгар, Айсен Сергеевич көҕүлээһининэн оҕолору ыыталаабыппыт. Оҕону сайыннарыы үлэтин күүһүрдүбүппүт. Эбии үөрэх тэрилтэлэрэ сайынын тохтоон хаалбакка, сылы эргиччи үлэлииллэрин ситиспиппит. Саамай улахан кыайыыбыт диэн, куоракка управление иһинэн үлэлиир сэттэ сайыҥҥы сынньалаҥ лааҕыры оскуолаларга биэрбиппит. Оскуолалар хаһаайын быһыытынан тутан, билигин оҕолор сайыҥҥы сынньалаҥын тэрийэн олороллор.
Салгыы Дьокуускайдааҕы педагогическай кэллиэскэ дириэктэринэн анаабыттара. Өрөспүүбүлүкэҕэ иитээччилэр, учууталлар кууруска хайдах курдук наадыйалларын улууска үлэлээбит буолан бэркэ билэрим. Инньэ гынан, идэ таһымын үрдэтиигэ болҕомто уурбуппут. Уһуйааннарга, оскуолаларга миэстэтигэр тиийэн куурустары ыыталлара. Билигин даҕаны ыһыктыбакка тэрийэн олороллор.
СӨ Үөрэҕин министиэристибэтин идиэйэтинэн “Эврика” (Москва) үөрэх бэлиитикэтин проблемаларын институтун кытта сөбүлэҥ түһэрсэн, өрөспүүбүлүкэ уон уһуйаана полилингвальнай эспэримиэнинэн иитэн, үөрэтэн саҕалаабыта. Сүрүннээччинэн Педагогическай кэллиэс анаммыта. Кэллиэспит иһинэн уһуйааны арыйбыппыт. Бэйэм “Гоголь-моголь” продленнай бөлөҕү тэрийбитим. Уһуйаан, продленнай бөлөх иһинэн икки-үс сыл сайыҥҥы лааҕыры үлэлэппиппит. Манна устудьуоннар оҕолору кытта хото дьарыктаналлара. Араас идиэйэлээх ыччат мустубут буолан, бэрт интэриэһинэйдик ааһара, саҥаттан саҥа, сонун сүүрээннэри толкуйдууллара.
Салгыы кэллиэс иһинэн алын кылааһы арыйбыппыт. Алта кылааска 150-ча оҕону ылбыппыт. Олорор сирдэринэн көрбөккө, оскуолата суох хаалбыт оҕолор кэлбиттэрэ. СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев көҕүлээбит “Муусука – барыбытыгар” бырагырааманы киллэрбиппит. Дьолго, муусука салаатын кытта оскуола биир дьиэҕэ олороллор. Онон бэрт сатабыллаахтык табыллан, оҕолор үнүстүрүмүөнү үөрэтииттэн саҕалаан, муусука эйгэтигэр сысталлар. Устудьуоннар хас биирдии оҕону арыаллыыллар, билигин санаатахпына, тьютордааһыны өссө оччолорго киллэрбит эбиппит. Педагогическай кэллиэскэ үлэлиир кэмим бэрт айымньылаахтык ааспыта. Кэлэктиип олус үлэһит, хас биирдии салаа саҥаны киллэриигэ бэлэм, көхтөөх. Кэллиэс билигин автономнай, бэйэтэ кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлээх үөрэх улахан комплекса буолар.
Үс сүрүн сорук
– Миниистир быһыытынан үс сүрүн соругуҥ тугуй? Туохха ордук болҕомтону уурар эрэйиллэрий?
– Бастатан туран, үөрэх хаачыстыбатын үрдэтиэхтээхпин. Иккиһинэн, мин санаабар, каадырынан хааччыйыыга олохтоохтук, ылсан үлэлиэхтээхпит. Салайар каадыры эрдэттэн бэлэмниир ирдэнэр. Бэлэмэ суох ыччаты дириэктэринэн аныыллар. Бэйэм эмиэ 25 сааспар Эдьигээн улууһугар дириэктэринэн анаммытым. Көмөнү, сүбэни-аманы олус эрэйэрим эрээри, бэрт ыраах сытар нэһилиэк этэ.
Мин санаабар, билиҥҥи дириэктэрдэр мэтиэдикэ өттүгэр көмөҕө улаханнык наадыйаллар. Онон дириэктэрдэри, үөрэх чааһыгар солбуйааччылары бэлэмнээһиҥҥэ улахан үлэни ыытыахтаахпыт.
Үсүһүнэн, оҕону кытта үлэ. Билигин оҕо хамсааһынын букатын атыннык тэрийэр кэм кэллэ. Федеральнай даҕаны таһымҥа ирдэбили ол курдук туруоран, оҕону иитиигэ улахан уларыйыылар киирэн эрэллэр. Оҕо төрөөбүт дойдутун таптыыр, туһалаах киһи буола улаатыахтааҕын кыра эрдэҕиттэн өйдүүрүн туһугар патриотическай тыыҥҥа болҕомто ууруллар. Үөрэх олох сүрүн эйгэтэ, инники күөҥҥэ тутуллар салаата буоларын быһыытынан, итинтэн даҕаны атын сорук үгүс.
Үөрэх хаачыстыбата
– 2024 сыл бу кэллэ. Ил Дархан үөрэх хаачыстыбатын үрдэтиигэ соругу туруорбута. Кыаллыах курдук дуу?
– Бу үөрэх хаачыстыбатын хайдах кээмэйдииртэн тутулуктаах. Үс сыллааҕыта Арассыыйаҕа “Управление качеством образования” үөрэх хаачыстыбатыгар эрэгийиэннэри көрүү, сыаналааһын ирдэбилэ киирбитэ. Уһуйаантан саҕалаан, оҕо үөрэҕин тэрээһинэ, төрөппүтү кытта үлэ, идэҕэ туһаайар (профориентационнай) үлэ, бастакы сылыгар оннооҕор орто үөрэх кытта хапсара. Биһигини 11 хайысханан сыаналыыллар этэ. Онно туох баар нормативнай аакталар, дьаһал ыытарбыт, отчуоттуурбут барыта ситиминэн көрүллэрэ. Туох даҕаны туспа отчуоту ыыппаппыт, үлэлиир саайтарбыт нөҥүө киирэн бэрэбиэркэлииллэр. Бастакы сылга бэркэ сыаналаабыттара, 35-с миэстэҕэ сылдьарбыт.
Иккис сылыгар ол хаачыстыба уларыйбыта, кээмэйдээһиҥҥэ улуустары эмиэ киллэрбиттэрэ, ол оннугар орто анал үөрэҕи ылбыттара. Бу икки сыаналааһыны таһынан, үсүһүнэн биир кэлим эксээмэни (ЕГЭ) тэрийиини көрүү баар. Бу киирбитэ балачча буолла. Манна Саха сирэ инники күөҥҥэ сылдьабыт.
Быйылгы үөрэх үлэһиттэрин тохсунньутааҕы мунньаҕар тустаах боппуруруоһу киэҥник ырыттыбыт. Улуустар олунньутааҕы мунньахтарыгар бэйэлэрин истэригэр эмиэ дьүүллэстилэр, көрдүлэр. Бу курдук сыаналааһынынан биһиги эрэгийиэн 15 бастыҥнар кэккэлэригэр киириэхтээхпит. Былырыын “Салайыы мэхэньиисимин сыаналааһыҥҥа” Арассыыйаҕа 19-с миэстэҕэ сылдьарбыт. Улуустар кыттыылаах сыаналааһыҥҥа дойдуга онус миэстэҕэ баарбыт. Биир кэлим эксээмэни тэрийиини көрүүгэ иллэрээ сыл 35-с этибит, быйыл 22-с миэстэҕэ таҕыстыбыт.
– Манна биири чопчулуум эрэ, биир кэлим эксээмэн түмүгүнэн буолбакка, тэрийиинэн сыаналааһын буоллаҕа?
– Биир кэлим эксээмэни тэрийиини сыаналааһын. Оҕолору эксээмэн түмүгүнэн сыаналыа суохтаахпыт. Оҕо аата оҕо, араастаах, эксээмэҥҥэ долгуйуон да сөп. Үлэ тэрээһинин сыаналыыллар.
Биир кэлим эксээмэн
– Күн тура-тура Биир кэлим эксээмэн да эксээмэн диигит диэн сорохтор мөҕүттүөх курдуктар эрээри, үөрэххэ эксээмэн түмүгүнэн киирии баарын тухары үөрэнээччи, төрөппүт, нэһилиэнньэ кыраҕытык кэтиир боппуруоһа. Онон ыйытарым оруннаах. Биир кэлим эксээмэн ааспыт сыллардааҕы түмүгэ хайдаҕый? Туохха болҕомто уурар эрэйиллэрий?
– Сыаналыыр киритиэрий элбэх. Урукку өттүгэр Биир кэлим эксээмэни бары туттарар эбит буоллахтарына, кэнники икки сылга коронавирус дьаҥынан сибээстээн, үрдүк үөрэххэ туттарсар баҕалаах оҕолор эрэ туттардылар. Ол оннугар 1940 (22,6%) киһи судаарыстыбаннай түмүктүүр эксээмэни ааспыта, биир кэлим эксээмэни – 6632 (77,4%). Быйыл оҕо барыта биир кэлим эксээмэни туттарар буолла. Онон урукку сыллары кытта тэҥнии тутар сатаммат.
Хаачыстыба өттүн ылан көрдөххө, ааспыт сылга отут оҕо 100 баалы ылла, иллэрээ сыл 33 оҕо этэ. Ол иннинээҕи сылларга ити сыыппара 19, 28 буола сылдьыбыта. Эппитим курдук, үрдүк үөрэххэ киирэргэ соруктаах үөрэнээччилэр буолан, күүскэ бэлэмнэнэллэр, биирдиилээн тэйиччиттэн үөрэхтээһин маны дьэҥкэтик көрдөрдө.
Биирдиилээн биридимиэттэринэн баал үрдээһинэ эмиэ көстөр. Обществознаниеҕа, нуучча тылыгар тупсуу баара бэлиэтэнэр.
Итиэннэ ааспыт икки сылга орто үөрэххэ сананар оҕо эксээмэни туттарбатаҕын да иһин, аттестат ылара. Ол иһин кэлиҥҥи сылларга биир кэлим эксээмэн түмүгүн сыаналыыр уустук.
Тохсус кылаас да кэнниттэн орто анал үөрэххэ туттарсыбыттар кэлин ситиһиилэрэ элбэх. Үгүс эрэгийиэҥҥэ 9-с кылаас кэнниттэн үөрэххэ ыыта сатыыллар. Биир кэлим эксээмэни үрдүк үөрэххэ сананар, бэлэмнээх эрэ оҕолор туттаран, түмүгэ үчүгэй курдук көстөр. Биһиги төттөрүтүн 11-с кылааһы бүтэртэрэргэ дьулуһабыт.
Оптимизация
– Биир кэмҥэ “оптимизация” диэн үгүстүк этиллибитэ. Ол түмүгэр биир эмэ оскуола, уһуйаан сабылынна дуо? Оптимизация түмүгэ туохха көстөрүй?
– Уустук эрээри, интэриэһинэй боппуруос. Маны атын өттүттэн эмиэ көрүөххэ сөп. Оҕоҕо судаарыстыбаттан көрүллэр нормативнай үбүлээһиҥҥэ киирбиппит быданнаата. Төһө үөрэнээччилээххин – оччо үп көрүллэр. Ол гынан баран, хомойуох иһин, биһиги хоту олорорбут быһыытынан, дьиэбит-уоппут, ититиибит төлөбүрэ олус ыарахан. Ол иһин оҕо ахсаанынан көрүллүбүт үп оскуола бэйэтин ороскуотугар сөп түбэспэт, кыра. Улуустар бары эбии үбүлээн олороллор. Бу араастаһыыта арыттанна. Хоту улуустарга биир оҕоҕо үп ороскуота биир мөлүйүөҥҥэ кытта тиийиэн сөп. Көрүллүбүт үп дьиэни ититиигэ, хамнаска, о.д.а. ороскуокка барар. Онно тэҥнээтэххэ, киин улуус оҕолоругар ороскуот кыра. Биһиги хас биирдии нэһилиэккэ син биир оскуола баар буолуохтаах диэн соругу туруорабыт. Үөрэнээччитин ахсаана аҕыйах түгэнигэр алын сүһүөх эбэтэр тоҕус кылаастаах оскуола баар буолуон сөп. Оҕо элбэх сиригэр оскуола булгуччу ирдэнэр.
Холобур, Чурапчы улууһун ылан көрүөххэ, биэс учаастактаах. Онно алын кылаастар бааллар, дьон олорор. Оҕолоро улааттаҕына чугастааҕы атын нэһилиэккэ ыытан үөрэттэрэллэр. Бу нэһилиэктэргэ интэринээттэр үлэлииллэрэ суолталаах. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 120-тэн тахса интэринээт баар. Улуустар тутан олороллоро, үлэлэтэллэрэ үчүгэй.
Оптимизацияҕа эбийиэктэри сааһылааһын барбыта. Сорох оскуола үөрэнээччитэ аҕыйах эрээри, хас даҕаны эбийиэктээҕэ: гараастаах, мастарыскыайдаах, туспа түмэллээх… Ол иһин оҕоҕо ороскуот олус улахан этэ. Холобур, түмэл оскуола иһигэр баар буолуон, гараастаах буоллаҕына, бэйэтэ бүддьүөтү таһынан харчы оҥостуон сөп. Эбэтэр остолобуойу оскуола иһигэр киллэрэр тоҕо кыаллыа суоҕай, кыаллар. Аны оҕотун ахсаана аҕыйах эрээри, тус-туспа дьиэҕэ уһуйаан, оскуола үлэлии турар буолуон сөп. Биир эбийиэги оттор барыстаах дуу, икки эбийиэги дуу? Кэмчилээһин тута биллэр дии. Уопсайынан, үбү-харчыны харыстаан туттар, бу курдук сыаллаах-соруктаах үлэ барбыта.
– Оптимизация түмүгэр ханна эмэ биир эмит уһуйаан, оскуола сабыллыбыт түгэнэ баар дуо?
– Үөрэх тэрилтэтин сабыы букатын суоҕа. Хас биирдии улууһу кытта бэйэм үлэлэспитим, баһылыктар кэлэ сылдьыбыттара. Ол олорон билбиппит, ханна эрэ куукуната туспа турар, таҥас сууйар хоһо туспа турар. Олору сүрүн эбийиэк иһигэр киллэрбиппит. Эбэтэр саҥа оскуола тутулуннаҕына, аттыгар баар мас эргэ уһуйааны кыаллар буоллаҕына, оскуола иһигэр киллэртэрэрбит. Барытын улуус баһылыктарын кытта бииргэ олорон сөҥнөһөн быһаарбыппыт, сааһылааһыны ыыппыппыт.
Сухуой бойуок
– Тэйиччиттэн үөрэх кэмигэр сухой бойуогу сорох улуустар биэрэллэр эбит. Куоракка, атын да улуустарга суох. Төрөппүттэр үгүстүк ыйытар боппуруостара. Итини чопчу быһааран биэрэриҥ буоллар.
– Сөпкө ыйыталлар. Көр эрэ, маннык: 2020 сылтан алын кылаас үөрэнээччилэригэр Арассыыйа үп көрөн, босхо итии аһылыгынан хааччыллаллар. Ол гынан баран, ити усулуобуйалаах, сухуой бойуок быһыытынан бэриллибэт. Онтон атын 5-11-с кылаас үөрэнээччилэригэр муниципальнай тэриллиилэр бэйэлэрэ үбүлүүллэр. Маныаха Үөһээ Бүлүү улууһун хайҕыыбын, холобур оҥостуохха сөп. Тустаах улуус сухуой бойуогу барыларыгар көрөн олорор. Федеральнай үбүлээһиҥҥэ эбии бэйэтэ харчы көрөр, онтун сухуой бойуок оҥорор. Оттон куоракка үбүлээһинэ кыаллыбакка, сухой бойуок түҥэтиллибэтэх буолан төрөппүттэр ыйыталлар.
Аны сухой бойуогу биэрии “ноолоох”, улуус-улуус аайы арааһынай. Сорох улуустар дьаһалталара бэйэлэрин балаһыанньаларыгар олоҕуран, оҕолор икки көрүҥүнэн (сорох күн оскуолаҕа, сорох тэйиччиттэн) үөрэнэр түгэннэригэр биэримиэхтэрин эмиэ сөп. Улуус хайдах быһаарарыттан тутулуктаах. Онон федеральнай үбүлээһини сухой бойуокка ыытар көҥүллэммэт. Ол иһин төрөппүттэр улуус дьаһалтатыгар, дьокутааттарыгар туруорсуохтарын наада. Федеральнай хааһынаттан үбүлээһин көрүллүөн иннинэ, улуустар бэйэлэрэ хааччыйан олорбуттара. Эрдэ ити боппуруос кыаллар этэ.
Олохтоох ас-үөл
– Эрэгийиэннэр үөрэх тэрилтэлэригэр национальнай бүлүүдэлэри киллэриэхтэрин сөп диэн иһиллибитэ. Холобура, ханнык бүлүүдэлэр киириэхтэрин сөбүй? Уопсайынан, Саха сиригэр төһө элбэх оҕо босхо аһылыгынан хааччылларый?
– Былырыын оруобуна олохтоох аһылыгы менюга киллэриини анаалыстаан, ырытан көрбүппүт. Билигин кэтээн көрүүнү ыытабыт. Куорат управлениетыгар үлэлиирим саҕана олохтоох балыгы уонна үүт аһылыгы киллэрбиппит.
Үнүр тустаах боппуруоһунан өрөспүүбүлүкэтээҕи мунньаҕы ыыппыппыт. Күннэтэ олохтоох үүт аһылыгы хайаан даҕаны бэриллиэхтээх уонна балыгынан, этинэн хааччыллыахтаахтар.
Күн бүгүн элбэх оскуола бэйэтэ үүннэрбит оҕуруот аһынан хааччыйар. Балары кэтээн көрөөрү гынабыт. Биһиги куруук агро-хайысхалаах эрэ оскуолалары кэпсиибит, онтон атын бэйэтэ хаһаайыстыбалаах оскуола балачча элбэх.
– Хас эрэ бырыһыана олохтоох аһылык буолуохтаах диэн сыыппара ыйыллар дуо?
– Оннук ирдэбил суох. Тоҕо диэтэххэ, тэрилтэ бэйэтэ быһааран олорор. Улахан аҥаарын, 95 бырыһыанын тиэндэргэ таһаарыахтаах, онтон хаалбытыгар эрэ быһаччы дуогабар түһэрсиэхтээх. Килиэп ыларыгар түһэрсэрин дуу, үүккэ түһэрсэрин дуу оскуола бэйэтэ быһаарар.
– Оччотугар улахан аҥаара кэлии аһылык эбит дии. Куонкуруска, биллэн турар, чэпчэки сыаналааҕа баһыйар. Оттон олохтоох аһылык сыаната үрдүк. Холобур, Алтай этэ да буолуон сөп.
– Куонкурус биллэрдэхтэринэ, олохтоох тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар кыттыахтарын сөп. Чурапчы улууһугар холбоон 14 сыл үлэлээбитим тухары, барытыгар олохтоох, Чурапчы этинэн аһатан олорбуппут. Улуус бэйэтэ дьаһаннаҕына, кыаллыан сөп.
– Ирина Павловна, кэпсээниҥ иһин махтал. Таһаарыылаах үлэни.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru