Интэриниэт сиэртибэтэ диэн кимий?

Бөлөххө киир:

Аныгы киһи интэриниэтэ, социальнай ситимэ суох сатаммат буолла. Социальнай ситим тарҕаммыта аҕыйах эрэ сыл буолла эрээри, биһиги олохпутугар бигэтик киирдэ. edersaas.ru

Эдэр киһи кырата үс-түөрт социальнай ситимҥэ тэҥинэн суруйтарар: “ВКонтакте”, “Инстаграм”, “Фейсбук”, “Скайп”, «Ютуб»  уонна, биллэн турар, тапталлаах “бассааба”. Бу бассаапка оннооҕор тоҥхойо кырдьыбыт оҕонньоттор-эмээхситтэр киирдилэр. “Бассаап” оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ, Саха сирин хас биирдии олохтооҕор баар буолла. Атын регионнарга соччо тарҕамматах буолан, бу көстүүнү омуктар олус сөҕөллөр. Киэҥ нэлэмэн сиргэ олорор, “этэрбэс араадьы­йатын” сөбүлүүр сахалар бу биир уратыбыт быһыылаах.

Кырдьык, сонуну билэ охсорго, дьону кытта алтыһарга “бассаап” диэн бэртээхэй буоллаҕа. Алаастарынан арҕам-тарҕам олорбут саха дьоно барахсаттар, бөлөхтөрүнэн холбоһо-холбоһо, сарсыардаттан сэлэһэллэр, билсэллэр, айымньыларын үллэстэллэр, ону-маны ырыталлар. Интэриэстэринэн арахсан, тыһыынчанан бөлөхтөр баар буоллулар: булчуттар, иистэнньэҥнэр, хоһоонньуттар, уустар, эбэлэр, биир дойдулаахтар, кылааһынньыктар, аймахтар, салайааччылар… Бу дьону түмэргэ, алтыһарга олус үчүгэй.

Ханнык эмит сонун тута өрөспүүбүлүкэни биир гына тилийэ сүүрэр. Мантан сиэттэрэн, уопсастыбаннай хамсааһыннар кытта буолаллар. Дьон-сэргэ долгуйдаҕына, тустаах уорганнар миэрэ ыларга күһэллэллэр. Ити – үчүгэй өрүтэ.

 “Инстаграм” сиэртибэтэ

Киһи социальнай ситимҥэ олус түргэнник үөрэнэр эбит. Биир дьүөгэм төлөпүөнүгэр “Инстаграм”, “Фейсбук” сыһыарыылары киллэттэрээт, бэрт түргэнник убанан хаалла. Сарсыарда хараҕын хайа тардаат, аан бастаан төлөпүөнүн үрдүгэр түһэр. Чаас аҥара, чаас курдук түүн тугу суруйбуттарын бэрэбиэркэлиир. Онон оҕотун оскуолаҕа тэрийэн ыытарыгар, бэйэтэ үлэтигэр хойутуур.

Киэһэ дьиэтигэр сэттэ чааска тиийэн, көстүрүүлэҕэ эт быраҕан баран, эмиэ төлөпүөнүн имэрийбитинэн барар. Оо, “Инстаграм” барахсан сонуна элбэҕэ! Дьон талааннаах да буолаллар эбит, арааһы оҥорон, иистэнэн, оҕуруонан быысыбайдаан, оҥоһуктарын көрдөрүүгэ таһаараллар. Эдэр ийэлэр торт арааһын астыыллар, устунан бизнес арыналлар. Сорохтор “фитоняшка” аатыран, сөпкө аһаан, тренажерга дьарыктанан, быһыыларын-таһааларын оҥостоллор, ыраллар. Сотору-сотору туруусугунан чыппайан турар хаартыскаларын таһаараллар…

Дьүөгэм кинилэртэн көҕүйэн, эмиэ ону-маны оҥорбута буолар. Сиэркилэ иннигэр бэйэтин хаартыскаҕа түһэрэ-түһэрэ угар. Тугу аһаабытын, ханна сылдьыбытын, оннооҕор оҕото тугу гыммытын, уган иһэр.

Бу кэмҥэ күөс хаста да уола-уола уу кутуллан өрүһүнэр, лапсата илдьирийэр, хортуоската хаахтыйар. Оҕо уруогун аахпакка, ийэтин үтүктэн, эмиэ төлөпүөҥҥэ бүк түһэр. Икки чаас ааспытын кэннэ, ыкса киэһэ хааһы курдук буолбут мииннэрин иһэллэр. Иһити сууйбута буолаат, ийэбит утуйуор диэри эмиэ виртуальнай эйгэҕэ умсар. Түүн икки-үс чааска, хараҕа дэлби сылайыар диэри тугу барытын умнар… Сарсыарда уутун хаммакка, хараҕа кытаран турар уонна эмиэ илиитин төлөпүөн диэки ууммутунан барар…

Бу – социальнай ситим билиэнигэр киирбит киһи туруга. Үрдүк үөрэхтээх, өйдөөх, үчүгэй үлэлээх, ыал ийэтэ киһи хайдах манныкка тиийэн хаалла?

Имэрийии — лайк

Бастакынан, психологтар этэллэринэн, киһи оонньуур аптамааттарга ылларарын курдук, социальнай ситим тутулугар киирэн хаалыан сөп. Киһи мэйиитигэр астыныыны, дуоһуйууну мэктиэлиир кииннэрин кычыгылатар эбит.  Холобур, эйиэхэ “лайк” туруордахтарына, хайҕаатахтарына, астынаҕын. Үксүгэр күннээҕи олохторугар истиҥ кэпсэтиилэрэ, алтыһыылара тиийбэт дьон манныкка олус түргэнник ыллараллар. Итини психологтар “имэрийии ньымата” диэн ааттыыллар. Оннооҕор кыыллар имэрийтэрэллэрин сөбүлүүллэр. Имэрийии – тапталы биллэрии, киһи суолтатын үрдэтии. Онон виртуальнай “имэрийиилэртэн” киһи бэйэтин хараҕар тутум үрдүү түһэр.

Иккиһинэн, социальнай ситимнэргэ информация олус чэпчэкитик, кылгастык бэриллэр. Киһи туохха наадыйарын бэрт түргэнник булар. Уонна маннык көтүмэхтик ааҕарга үөрэнэн хаалар. Элбэх тиэкиһи, кинигэни ааҕарын сүрэҕэлдьиир. Бу мэйиигэ куһаҕаннык дьайар, толкуйдуур, өйгө тутар дьоҕур сыппыыр, болҕомто ыһыллар. Киһи чэпчэки, түргэн суолунан дуоһуйууну ыла охсуон баҕарар, устунан тутулуктаах буолан хаалар. Бу ордук оҕолорго кутталлаах. Мэйии ыас курдук элбэх информацияны ыстыы сылдьыан баҕарар буолар. Холобур, Интэриниэтэ суох сиргэ тиийэн хааллаҕына, маннык киһи бастаан олус эрэйдэнэр. Бу маннык ыаһы ыстыырын тухары, мэйии аралдьыйан, дьиҥнээх олоххо баар кыһалҕаларга наадыйбат, киһи сайдыбат. Саҥаттан саҥа сонуҥҥа көһө сылдьар.

Мантан сиэттэрэн, өссө биир куһаҕан дьайыыта тахсан кэлэр: олус элбэх информацияттан мэйии син биир сылайар, ол эккэ-хааҥҥа бэриллэр, организм үлэтэ кэһиллэр. Ол мунньуллан, киһи куруук сылайа сылдьар курдук буолар. Өйүн-санаатын, бириэмэтин барытын интэриниэккэ, тэлэбиисэргэ аныыр киһи атын туохха да наадыйбат, тугу да толкуйдаабат, халыыбынан олорор социальнай “зомби” курдук буолан хаалар.

Социальнай ситим нөҥүө киһи туһунан элбэх информацияны булуохха сөп. Ханна олороро, үөрэммитэ, хаһан төрөөбүтэ, хайдах сынньаммыта, үлэлиирэ, тугу сөбүлүүрэ, кимниин доҕордоһоро, тугу ааҕара, ханна сылдьара, о.д.а. – барыта ырылхайдык көстөр. Хаартыскаларын ким баҕарар куоппуйалаан ылан, атын сыалга туһаныан сөп. Онон олоххун барытын атын дьоҥҥо арыйан биэриэҥ иннинэ, толкуйдаа. Олоххо араас буолуон сөп. Биир сыыһа туттуугуттан, олоҕуҥ барыта ытыска уурбут курдук ырылхайдык көстөн, дьон тылыгар, сиитигэр киирэн биэриэххин сөп.

Киһи ханнык эрэ сайтка киирдэҕинэ, ситим кини туһунан барытын билэр: дьахтарын-эр киһитин, төрөөбүт күнүн, ханна олорорун, бэл, төлөпүөнүн нүөмэрин. Тоҕо диэтэр, киһи бу дааннайдарын аккаунт арыйарыгар бэйэтэ суруйан биэрбитэ. Ону ким да билбэт дии саныыра сыыһа. Ситим ханнык көмпүүтэртэн, төлөпүөнтэн киирбитин кытта билэр. Ол түмүгүнэн сайтарга учуот (статистика) оҥоһуллар.

Туһалаахтык туттуохха

Билиҥҥи оҕолор олоххо көрүүлэрэ тэлэбииһэртэн саҕалаан, интэриниэт­тэн тутулуктаах. Кыра саастарыттан “онлайнҥа” олорор оҕолор өйдөрө-санаалара ураты. Онон кинилэргэ интэриниэт үчүгэйин-куһаҕанын туһунан кыраларыттан өйдөтөр наадалаах. Кыра эрдэхтэринэ, интэриниэккэ киирэр бириэмэлэрин хааччахтаныллыахтаах.

Социальнай ситимнэртэн тутулуктаах буолуу түргэнник кэлэр, ордук оҕолор өйдүүн-санаалыын “билиэн бараллар”. Социальнай ситимҥэ тугу этэллэр да, оҕо ону ылына охсор, үтүктэр. Ол аата үүнэр көлүөнэни сиэргэ-майгыга, духуобунаска урукку курдук кинигэлэр, оскуола иитэр буолбатахтар, ин­тэриниэт, тэлэбиидэнньэ, Голливуд, кэриэй омук киинэлэрэ иитэр кэмнэрэ кэлэн турар. Манна төрөппүт иитэр, өйдөтөр оруола намтааһына олус кутталлаах. Ити этиллибит “сайдыы” көрүҥнэригэр найыланар буоллаҕына, оҕото “социальнай зомбига” кубулуйар кыахтаах.

“Зомби” киһи ууга түһэн эрдэҕинэ, быыһыы ыстаныа суоҕа, хата, төлөпүөнүгэр устан, ситимҥэ таһааран, элбэх “лайк” хомуйуо. Киһи саахалга түбэһэн, өлөр-тиллэр икки ардыгар сыттаҕына, тулалыыр дьон көмөлөспөккө, хаартыскаҕа түһэрэ туралларыттан ордук ынырык туох баар буолуой?

Бэйэҕэ тиийинэргэ күһэйии

Социальнай ситимнэргэ оҕолору бэйэни тиийиниигэ күһэйэр “Синий кит”, «Группа смерти», «Тихий дом», «Млечный путь», о.д.а. бөлөхтөр үлэлээбиттэрин билэбит. Үгүстэрин саппыттара, күөртээччилэри сорохторун тутан хаайбыттара, ол да буоллар, сабыылаах кистэлэҥ бөлөхтөр үөскүү тураллар. Холобур, «F57», «ЯвИгре» баар буолбуттара. “Инстаграмҥа” #синийкит хэштегинэн 100 тыһыынча суруйуу баар. Үксэ – оскуола оҕолорун суруйуулара. Солнечногорскай куоракка 21 саастаах Филипп Будейкин (Лис) 8 бөлөҕү тэрийэн үлэлэппитин түмүгэр, 15 оҕо бэйэтигэр тиийиммитэ, 5 оҕону быыһаабыттара. Бу киһийдэх тутуллан, хаайыллыбыта.

Саха сиригэр оҕолор бэйэлэригэр тиийиниилэрэ тахсар эрээри, чопчу бу бөлөхтөртөн сылтаан тахсыбыт түбэлтэ суох. Полиция уонна ПДН иниспиэктэрдэрэ социальнай ситимнэри кэтээн көрөллөр, оскуолаларга бэсиэдэлэри ыыталлар. Бу хайысханан үлэ күүһүрдэ.

Эксперт санаата

Сардаана Миронова, СӨ Мобильнай-кризиснэй киинин сэбиэдиссэйэ:

— Оҕо улаатан эрэр кэмигэр өйө-санаата олус уларыйар. Бэйэтин улахан киһи курдук сананар, төрөппүттэрин аптарытыаттара намтыыр, саастыылаахтарын этиилэрэ улахан суолталанар. Оҕолору интэриэс, “муода”, “азарт” “Синий кит” курдук бөлөхтөргө киллэриэн сөп. Төһөнөн аатырар, бобуллар да, соччонон интэриэс үөскүүр. Ол эрээри үксүгэр соҕотохсуйар, туох эрэ кыһалҕалаах, төрөппүттэрин, саастыылаахтарын кытта биир тылы булбат оҕолор манныкка түргэнник “хаптараллар”. Онон оҕоҕутун кытта истиҥник кэпсэтиҥ, социальнай ситимҥэ киирэрин хонтуруоллааҥ, дьарыкта булан биэриҥ. Спорт, айылҕаҕа сылдьыы, доҕоттордуун илэ көрсүү, дьоҕуру сайыннарыы, дьоҥҥо көмө – дьарык эрэ элбэх. Бу барыта киһини сайыннарар, виртуальнай олохтон тутулуга суох буоларга көмөлөһөр.

Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Бассаап туһунан хоһоон

Эбиэт буоллар, хааллын,

Килиэби да кирдиннэр.

Ынах да туран эрдин,

Үүтэ тохтуо буоллаҕай!

 

Оҕо ытаан-ытаан

Тулуурдаах буолар дииллэр,

Тойон эр ыксаан-ыксаан

Бэйэтэ дьиэһит буолар…

 

Аччык куоска, аччык оҕо,

Аччык ынах, аччык кэргэн –

Тохтуу түһүҥ, кэтэһиҥ,

“Бассаап” сонуна бүтэрин…

Дайыына.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0