Тохсунньу – Таҥха ыйа. Бу кэмҥэ сахалар халлаан оройо аһыллар дииллэрэ, онон инникини өтө көрөөрү, олохторун хаамыытын билээри билгэлэнэр, көрүүлэнэр этилэр. Таҥха Хаан — Дьылҕа таҥараларыттан биирдэстэрэ, саха киһитин оҥоһуутун билгэлиир итэҕэлэ, киһи олоҕун үтүө-мөкү да, түһэр-тахсар да сүрүн түгэннэрин быһаарар.
Оттон көрбүөччүлэр, ойууннар, айылҕалаах дьоммут тугу биттэнэр, билгэлиир эбиттэрий?
“Дьиҥ таптал эрэ быыһыаҕа”
Баайаҕантай Кулан Хаан Сэргэй Уола, ойуун:
— Айылҕа оннугар турбат, хамсыы турар. Уу да кэлиэн сөп, уот да туруон сөп, онно киһи барытыгар бэлэм буолуохтаах. Ол эрээри мин айылҕа улахан охсуулара буолуохтара диэн көрбөппүн, син киһи кыаҕын иһинэн буолуохтара. Саамай улахан тургутуулар дьон сыһыаныгар буолуохтара диэн көрөбүн. Ордук бэйэ-бэйэни хасыһыы, ордугурҕаһыы күөдьүйүөн сөп. Тоҕо диэтэр, маныаха сөптөөх тыын куйаартан кэллэ. Ол иһин урукку өттүгэр иллээх-эйэлээх сылдьыбыт дьон кытары атааннаһан киирэн барыахтарын сөп.
Барыта үчүгэй буолуо диэн кыайан этэр кыахпыт суох. Билигин тулалыыр эйгэбит сүрдээҕин кытаатан турар. Бу ыарыыбыт, курааммыт, баһаардар да ону көрдөрдүлэр. Аны уу кэлиэн сөп. Ол эрээри, ирбэт тоҥмут ирэн, бары ууга баран, имири эстэр курдук улахан иэдээннэр буолуохтара суоҕа. Киһи кыаҕын иһинэн, биһиги уйарбыт курдук, айылҕабыт тургутуулары биэртэлиэҕэ. Онтон куттанымыахпытын наада, бэлэм буолуохтаахпыт.
Тоҕо оннук буоларый? Биһиги айылҕабытыгар хайыһыахтаахпыт, киниттэн тутулуктаахпыт диэн өйдүөхтээхпит. Ыарыы кэмигэр дьиэҕэ хаайтаран хааллахха, киһи санаата самнан, бүтэнэн, туруга алдьанан-кээһэнэн киирэн барар эбит. Ол иһин айылҕабытын кытары алтыһан, ханна да атын сиргэ куоппакка олоруохтаахпыт. Ол куотан да ханна куотуоххунуй? Сирбит төгүрүк буоллаҕа, син биир куоппаккын. Киһиэхэ төрөөбүт дойдута тирэх буолар, ол иһин дойдутун күүһүн олоҕор көмөлөһүннэриэхтээх.
Бу ыарыы ааһыаҕа. Оннооҕор буолуох улахан, өлүүлээх-сүтүүлээх ыарыылар кэлэн ааспыттара. Барыта эргиир быһыытынан, итинтэн улаханнык куттанар табыллыбат. Бэлитиичэскэй баартыйалар, дойдулар сыһыаннарыгар уустуктар үөскүөхтэрэ. Дьиэ кэргэн иһигэр, төрөппүт-оҕо сыһыаннара сытыырхайан кэлиэхтэрэ. Онно бэлэмнээх, бөҕө буолуохтаахпыт, дьону ылынарга үөрэниэхтээхпит. Атын дьону салайбаппыт, баҕарбыппыт курдук буолбаттар эбит диэн өйдөбүл кэлиэҕэ. Дьону ылыныы, тапталынан олоруу — сүрүн үөрэх онно буолуо.
Уустук сыл курдук да, дьиҥ таптал эрэ быыһыаҕа. Бэйэни уоскутунуу, барыта үчүгэй буолуо диэн ким эрэ этэригэр наадыйыы – ити кэм бүтэн эрэр. Хас биирдии киһи бэйэтин күүһүгэр эрэнэр, эппиэтинэһи ылынар кэмэ кэлиэхтээх.
Бэлэмнээтэ Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: sakhalife.ru