Кини үлэ чааһын бүтүүтэ улахан суумкатын нэһиилэ сүкпүтүнэн ыксаабыт хаамынан тэрилтэҕэ киирэн кэлэр. Оччоҕо дьахтар-аймах үөрэн өрүкүнэйэ түһэр, киниэхэ саба сырсан кэлэн күө-дьаа буолаллар. Кыыс аҕалбыт малын-салын тэлгэтээтин кытта тула туран бэйэ-бэйэлэрин ыҥырса-ыҥырса, тутан-хабан көрө-көрө, Сарыаланы тула өттүттэн сүүс ыйытыынан көмөн кэбиһэллэр. Оччоҕо Сарыала кыра бэйэтэ ис-иһиттэн сырдаан, дуоспуруннаахтык туттан туран бары ыйытыыга лоп-бааччы хоруйдуур, аҕалбыт кэриэйискэй кэсимиэтикэтин хайҕаан, биир-биир ылан көрдөрөр.
Сарыала уһун күнү быһа син элбэх тэрилтэни кэрийэр, сайаапка хомуйар, кэлбит сакааһын түҥэтэр. Манна диэн эттэххэ, маҕаһыын кэрийэр солото суох, күнү быһа үлэлиир дьоҥҥо олус сөптөөх дьарыктаах. Инньэ гынан кини дьон махталын ылыан ылар. Дьоруойбут сотору оҕотун Москва куоракка эмтэтэ илдьээри былаан оҥостор, харчы мунньунар.
Эһиги дөрүн-дөрүн уулуссаҕа эбэтэр маҕаһыыҥҥа «кыра дьону» көрөр буолуохтааххыт. Кыра диэн ол аата хайдах диэххит? «Кыра дьон» диэн кимнээхтэрий диэтэххэ, маннык быһааран биэрэргэ холонуум: саха омукка көстөр генетическэй ыарыылартан биирдэстэринэн 3-М синдром диэн ыарыы баар. Бу 3-М синдром кэһиллиитин түмүгэр ийэ уонна аҕа икки өттүттэн маннык гены илдьэ сылдьар буоллан, хомойуох иһин, кыра уҥуохтаах оҕо үөскүөн сөп.
«Кыра дьон» «улахан» дьоҥҥо анаммыт эйгэҕэ олороллоро хайдах курдук ыараханын биһиги билбэппит. Арай биир чыпчылҕан түгэҥҥэ бэйэбитин кинилэр оннуларыгар туруоран көрдөххө хайдах буолуой? «Кыра дьоҥҥо» аналлаах туспа таҥас-сап, күннээҕи туттар мал-сал оҥоһуллубат, уопсастыбаннай сирдэр, биллэн турар, эмиэ “улахан” дьоҥҥо аналлаахтар.
Оттон, санаан көрдөххө, «кыра дьоҥҥо» бу ыарахаттар икки бүк төгүллэнэллэр. Кинилэргэ биһиги көрсөр туорайдарбыт, ардыгар тулуйбакка үҥсэргиир күннээҕи мэһэйдэрбит, харгыстарбыт икки бүк уустуктар. Оттон арай инбэлиит оҕолоох соҕотох ийэ буол?! Оччоҕо бу ыарахаттар хаһан да түмүгэ-бүтүүтэ биллибэт охсуһууга кубулуйаллар… Оттон кинилэргэ, ураты соҕотох ийэлэргэ оччоҕо?! Киһи санаата уйбат…
Сарыала кыра эрдэҕиттэн олох иһин охсуһар. Кини оскуолаҕа 1-гы кылааска бараары сүүнэ улахан үрүсээгин уйбакка сууллан түһүөҕүттэн саҕалаан…
Оскуоланы бүтэрэн, ыһыахха барымаары хайдах курдук ытаабыта буолуой: «Мин кып-кыра буолуом, син-биир…”. Онно тапталлаах аҕата түүннэри мастан үрдүк хобулуктаах түүппүлэ оҥорбута. Аҕата, саамай өйүүр-өйдүүр киһитэ, билигин суох… Оттон хаһан эрэ аҕата баар эрдэҕинэ туох-баар кыһалҕаттан, хаҕыс тыалтан харыстыыр, бүөлүүр модун дурдалаах-хаххалаах курдук сананара. Аҕата кыыһын илиитигэр көтөҕө сылдьан улаатыннарбыта. Кини ханна да сырыттар, массыына перегонуттан саҕалаан араас үлэҕэ-хамнаска, ыраах сирдэринэн айаҥҥа тиийэ Сарыалатын хаһан да хаалларбакка куруутун илдьэ сылдьар этэ. Баҕар аҕата маннык өйөөн-өйдөөн, чугастык иитэн улаатыннаран буолуо, Сарыала ханнык да ыарахантан куттаммат, дьиҥнээх байыас буола улааппыт диэххэ сөп. Аҕа барахсан маннык иитиитэ, дириҥ муударай, ырааҕы көрөр санаата хаһан да бэйэни сэнэммэт, атын дьонтон намыһахтык санаммат, бэйэҕэ эрэллээх буоларга үөрэттэҕэ.
Сарыала инбэлиит оҕолоох соҕотох ийэ буолар. Кини оҕотун атаҕар туруорар иһин төһөлөөх эрэйи көрбүтүн киһи ааҕан сиппэт. Түүннэри утуйбакка, бэйэтэ инбэлиит киһи сынньанар диэни билбэккэ… Уола Эрчим ордук кыра сылдьан улахан көрүүгэ-истиигэ наадыйар этэ. Ол курдук, үс сааһыгар диэри балыыһаҕа олорбуттара. Бу кэмнэргэ ийэ барахсан сынньанар диэни билбэтэҕэ. Оҕото сууккаҕа ардыгар 40-60-чаҕа тиийэ таттарара, тииһиктиирэ.
Ийэ барахсан маннык оҕолооһуна таах хаалбата диэххэ сөп. «Эрчим билигин 10 саастаах, 4-с кылааска үөрэнэр. Уруккутуттан быдан бэттэх кэллэ, таттарбат буолла», — диэн ийэ барахсан үөрэн кэпсиир.
Сарыала — сүрдээх сэргэх, элбэх кэпсээннээх, сытыы-хотуу киһи. Дьоно Сарыалата суох биир да күн сатамматтар, мэлдьи куруук сүбэ-ама, доҕор-атас, илии-атах буола сылдьар, дьиэ кэргэн саамай тутаах киһитэ буолар.
Сарыала куруук хайдах эрэ ис иһиттэн сырдыгынан сыдьаайа сылдьар курдук. Бу ыараханнык кэлбит ийэ буолбут дьолун олус сыаналыыр, бэйэтин дьоллоох киһинэн ааҕынар. Дьиктитэ диэн, мин билэр доруобуйаларынан хааччахтаах атын дьонум уонна ордук бу Сарыала курдук «кыра» кыргыттар бары кэриэтэ ураты сытыары-сымнаҕас, чэпчэки майгылаахтар. Кинилэр куруук кыраттан күлэ-үөрэ сылдьаллар, наһаа элэккэйдэр, тулуурдаахтар, күүстээхтэр. Ол иһин мин кинилэри испэр остуоруйа кэрэ дойдутун феяларыгар тэҥниэхпин баҕарабын.
Билигин Сарыала саамай улахан сыалынан-соругунан тапталлаах уолун Эрчимин реабилитациялатан, улаатыннаран атаҕар туруоран, олоххо бэйэтин миэстэтин көрдөөһүнэ, сөбүлүүр идэтин-дьарыгын булуута буолар. Сарсыардааҥҥы сарыал сырдаан тахсарын тухары инниҥ диэки эрэллээхтик бара тур, Сарыала!
edersaas.ru саайтка анаан
Октябрина Голикова.