Дьокуускайга инбэлииттэри үлэнэн хааччыйар тэрилтэ 2016 сылтан дьоҕус уонна орто биисинэс силигин ылбыта. Тэрилтэни Николай Местников муоһалыыр. Кини үлэлэрин, кыһалҕаларын туһунан кэпсээтэ.
edersaas.ru
“Эстибити сөргүппүтэ”
—1995-2006 сылларга тэрилтэни салайбыт дириэктэрбит Александр Рыжов эстибит тэрилтэни сөргүтэн, бэйэтин кыанар хаһаайыстыбаҕа кубулуппута.
Кини салайар кэмигэр ититэр систиэмэбитин автономнайга көһөрбүппүт. Оччолорго соҕурууттан баата, танас-сап ыларбытыгар (матарааска, суорҕаҥҥа, сыттыкка) үтүмэн үп ороскуоттанара, ону харахтарынан инбэлииттэр 50-с сыллартан илиилэринэн бытарытар, көпсөтөр этилэр. Анал тэрил аҕалыллыаҕыттан, элбэх үп кэмчилэммитэ, илии ыарахан үлэтэ чэпчээбитэ, оҥорон таһаарыы таһыччы үрдээбитэ. Уһанар, атах таҥаһын тигэр, сувенир, докумуон, кинигэ таһын хахтыыр сыахтар тигинэччи үлэлээбиттэрэ.
Куонкурус, аукцион “атахтаата”
—Ол эрээри, кэлин сакаас барыта куонкурус нөҥүө буолан, кириисистэр кэлэннэр, эбиитин биһиэхэ туох да чэпчэтии суоҕуттан, үлэбит-хамнаспыт бытааран барбыта. Ол иһин, дьоҕус уонна орто биисинэс силигин ыламмыт, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатыныы, быыс-хайаҕас булан үлэлии олоробут. Урут аҥаардас типографияҕа отучча киһи үлэлиир буоллаҕына, билигин «Заря» иистэнэр сыахха, «Сайдыы» типографияҕа, «Рассвет» уһанар тэрилтэҕэ барыта 40-ча үлэһиттээхпит, олортон 60 %-на инбэлиит.
Үлэнэн хааччыллыы
—Нэһилиэнньэни үлэнэн хааччыйар Киин нөҥүө анал бырагырааманан үлэҕэ ылабыт. Сүнньүнэн эдэр, орто саастаах, доруобуйаларынан хааччахтаахтар уонна биэнсийэҕэ тахсыбыт доруобай дьон, үксүн куорат олохтоохторо, үлэлии кэлэллэр. Ол гынан баран, аны кэлин бырагыраама үбэ-харчыта сарбыллан, үлэ миэстэтэ аҕыйаата.
Биир кэмҥэ сааһыран эрэр соҕотох ийэлэр, аҕалар доруобуйатынан хааччахтаах сокуоннай саастарын туолбут соҕотох оҕолорун үлэҕэ үөрэтэ сылдьыбыппыт. Дьиэҕэ хааччахтанан олорбут оҕолор кэлэктиипкэ сыстан, наадаларын туруорсар, быһаарсар буолан, үлэлии-хамсыы үөрэнэн, хамнас аахсан, социальнай реабилитацияны үчүгэйдик ааһар этилэр.
Тэрилтэ туһата
— Тэрилтэбит дьоҥҥо саамай наадалааҕы оҥорор. Таҥас тигэр сыахха матараас, суорҕан, сыттык, утуйар таҥас, үлэҕэ кэтиллэр анал таҥастар, уопсайа 100-кэ араас бородууксуйа оҥоһуллар.
Типографиябытыгар кинигэлэри, сурунааллары, аккырыыккалары, грамоталары, буклеттары, паапка арааһын, о.д.а. оҥоробут.
Уустарбыт мас олоппос, ыскамыайка, остуол, орон, дьиэ ис-тас ааннарын, түннүк арааматын, балтыһахтары, хаар күрдьэр күрдьэҕи, оҕуруот аһын уурар хопполору, мас теплицалары оҥороллор. Биирдиилээн үлэҕинэн эмиэ үлэлииллэр.
Оҥоһуллубут сакааһы миэстэтигэр тириэрдэн, туруоран-таҥан биэрэбит. Нэһилиэктэргэ, тэрилтэлэргэ сайаапкаланнахтарына, бородууксуйабытын илдьэн миэстэтигэр атыылыыбыт.
“Куруук бэйэ эрэ кыаҕынан”
—Ол гынан баран, үйэ чиэппэрин устатыгар судаарыстыбаттан көмөтө суох үлэлээтибит. Бу сыллар усталарыгар бэлэми күүтэн сылдьыбатыбыт. Көмө көрдөөн үрдүк сололоохтору үлэбитигэр аҕалан көрдөрөн, хаһыат, тэлэбиидэнньэ нөҥүө кэпсээн туруорса сатаатыбыт да, күттүөннээҕи ылбатыбыт.
Бэйэбит оҥорон таһаарбыт бородууксуйабытын батаран, онтон үптэнэн-харчыланан, матырыйаал, тэрил ылан, нолуок, хамнас, коммунальнай өҥө төлөөн олоробут. Оттон аҥаардас кэнники 15 сылга, нолуок быһыытынан, 60-ча мөлүйүөнү төлөөбүппүт.
Түгэнинэн туһанан эттэхпинэ, 44-ФС РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин биһирээбэтин биллэрбитэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, куонкурустарга сүрүн болҕомто бородууксуйа, табаар сыаната чэпчэкитигэр ууруллар. Оттон биһиги чэпчэки сыананы быһар соҕуруу тэрилтэлэри кытта, хайдах да күрэстэһэр кыахпыт суох. Тоҕо диэтэххэ, коммунальнай өҥөбүт, гааспыт, уоппут чэпчэтиитэ суоҕун сэргэ, матырыйаалбытын барытын өрөспүүбүлүкэ тас өртүттэн аҕаларбыт ороскуоттаах. Итиннэ үрдүкү салалта, дьокутааттар болҕомтолорун ууралларыгар, эрэгийиэн уратыта, ким оҥороро учуоттанарын ситиһиэхтэрин баҕарабын.
“Сир-халлаан икки ардыгар хаалар кутталланныбыт”
—Ити туруорса, этэ-тыына сылдьыбыппыт иһин, сир-халлаан икки ардыгар хаалар кутталаах олоробут. Эргэрбит дьиэбит-уоппут өрөмүөнүгэр ороскуотун бэйэбит уйунабыт. Ыскылаат, уһанар сыах, хонтуора, хочуолунай, уо.д.а. үлэ эбийиэктэрин бэйэбит күүспүтүнэн оҥорбуппут. Ол барыта — судаарыстыба бас билэр дьиэтэ, сирэ. Өрөмүөнҥэ харчы көрдүү сатаатыбыт да, туох да суох.
Үрдүкү салалта доруобуйаларынан хааччахтаах дьону үлэлэтэр тэрилтэлэргэ көмө, чэпчэтии баар буолуохтаах диир эрээри, ис дьиҥэр туох да кыайан быһаарыллыбат. Холобур, урукку иистэнэр сыахпыт дьиэтэ былдьаммыта. Билигин үлэлиир дьиэбититтэн таһаараары ыксаталлар. Туттарыҥ диэн акт СӨ баайга-дуолга уонна сиргэ сыһыаннаһыыларын министиэристибттэн кэлбитэ. Ол гынан баран, дуогабар бэс ыйыгар диэри уһатыллыбыта. Онон үйэ чиэппэрэ үлэлээн бараммыт, сир-халлаан икки ардыгар хаалар, сабыллар кутталанныбыт.
Оттон өйөбүл баара буоллар, төһөлөөх элбэх киһини үлэнэн хааччыйыахтаах, оҥорон таһаарыыны үрдэтиэхтээх этибитий. Былаан, баҕа элбэх эбээт.
* * *
Түмүккэ, бу сыллар усталарыгар тэрилтэ сайдарыгар элбэх сыраларын биэрбит, улахан кылааттарын киллэрбит, биһиэхэ үлэлээбит уонна үлэлиир бэтэрээннэрбитигэр, сүбэнэн-аманан көмөлөһөр амарах санаалаах дьоммутугар, элбэх үлэҕи биэрэн биһигинниин тиһиктээхтик үлэлэһэр, өйүүр тэрилтэлэрбит салайааччыларыгар, биирдиилээн дьоҥҥо улахан махталбытын тиэрдэбит.
Сардаана Баснаева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар Николай Местников тиксэриилэрэ