Бүгүн куйаар ситиминэн (Zoom) өрөспүүбүлүкэ улуустарын сэргэ, Санкт-Петербург, Старай Русса куораттара кыттыылаах киэҥ кэпсэтии буолла. Санаа үллэстиитин Ньурба улууһун киин бибилэтиэкэтэ тэрийдэ.
Бу Улуу Кыайыы 75 сылынан Ньурба улууһун Маар сэлиэнньэтин олохтооҕо, кыраайы үөрэтээччи, Ксенофонт Васильевич Васильев «Ильмень күөлгэ» диэн саҥа кинигэтэ сүрэхтэннэ. Манна өссө биир кэрэхсэбиллээҕэ, оскуола үөрэнээччилэрэ, эдэр ыччаттар кытыннылар. Бу кэнчээри ыччат ытык кырдьаҕастарын олохторун-дьаһахтарын, Аҕа дойду сэриитин туһунан, устуоруйаны билиэн-көрүөн баҕарарын кэрэһилиир.
Маныаха куйаарынан көрсөн олорон сэһэргэһии өссө биир туһатын түһүлгэ кыттыылаахтара бэлиэтээтилэр. Бастатан дьон-сэргэ билистэ, астына-дуоһуйа сэһэргэстэ, оттон сорохтор билэр дьоннорун көрөн үөрдүлэр. Быһата, маннык сэһэргэһиини «Тутуһан олоруу туһата» диэтилэр.
Бу тэрээһин өссө биир уратытынан, бүгүн кинигэ ааптарыгар Ксенофонт Васильевич Васильевка икки бүк долгутуулаах күн буолла. Бастатан, кинигэ сүрэхтэниитэ. Иккиһинэн, бүгүн Арассыыйаҕа Энергетик күнэ. Ксенофонт Васильевич «СӨ үтүөлээх энергетига», «СӨ Бочуоттаах землеустроителэ», Түмүк нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Бэлиэ тэрээһин чэрчитинэн, СӨ Бэтэрээннэрин сэбиэтин аатыттан «СӨ Бэтэрээнэ» диэн дастабырыанньа уонна түөскэ иилиллэр бэлиэни ыыппыттарын тиксэриэхпит диэн эҕэрдэ тылларын тиэртилэр.
«Ильмень күөлгэ» кинигэ Дьокуускайга бэчээттэммит. Манна Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбыт буойуттар ахтыылара, уоттаах сэрии хаамыытын ырытыылара, оччотооҕу үрдүкү салалтаҕа араапардар, ону сэргэ хаһыаттарга араас кэмнэргэ тахсыбыт матырыйааллар түмүллүбүттэр, ааптар ааҕааччылары кытары санаатын үллэстэр.
Дьокутаат Антонина Афанасьевна Григорьева бүгүҥҥү дьоллоох олохпутун уһансыбыт буойуттары үйэтитиигэ араас өрүттээх үлэлэр ыытылла туралларын бэлиэтээтэ. Ол иһигэр, кыраайы үөрэтээччи Ксенофонт Васильев «Ильмень күөлгэ» кинигэтэ күн сирин көрбүтүнэн эҕэрдэлээтэ.
—Кинигэни сэргэ, Ксенофонт Васильевич Ильмень күөл кыргыһыытын кыттыылаахтарыгар анаан 1958 сыллаахха Ретле дэриэбинэ таһыгар туруоруллубут сэргэ тыал-күүс сабыдыалыгар эргэрэн самныбытын сөргүтэн, олунньуга бу дэриэбинэҕэ тиийэн, кини дьөһөгөй оҕото бэлиэлээх сэргэни сөргүттэ, — диэн эттэ, махтанна. Кинигэни учуонай-историктар көрөн баран биһирээбиттэрин, Ильмень күөлгэ буолбут кыргыһыы биллибэт атын түгэннэрин сырдаппытын олус сэҥээрбиттэрин иһитиннэрдэ.
Кинигэҕэ Ньурба оройуонуттан эрэ буолбакка, Саха сирин бүттүүнүттэн дьон-сэргэ кыттыбытын суруйбутун бэлиэтээтилэр. Маныаха Ксенофонт Васильевич тиһиктээхтик өрөспүүбүлүкэ улуустарынан, Санкт-Петербурунан сылдьан оскуола үөрэнээччилэрин, эдэр ыччаттарын көрсөн Аҕа дойду улуу сэриитин тиэмэтигэр, Ильмень көүлгэ кыргыһыы туһунан, ону да таһынан араас тиэмэҕэ сэһэргэһэн, Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу сылыгар бэйэтин кылаатын киллэрсибитин махтанан бэлиэтээтилэр.
Күүтүүлээх дьоро түһүлгэ сүрүн дьоруойа, кинигэ ааптара К.В.Васильев:
—Бу тиэмэнэн дьарыгырбытым балачча буолла. Эдэрбиттэн кыра-кыралаан билиибин хаҥатан, улам эбэн, үлүһүйэн дьарыктанаммын, түмүллэн бу кинигэ таҕыста. Дьиҥэр, урут бу туһунан санаабытым суоҕа. Иллэрээ сыл бара сылдьан бэрт элбэҕи билбитим. Ол үлэ түмүгүнэн, сэргэ туруоруута буолла. Бу сэргэни туруорар туһугар икки сылы быһа түбүгүрдүбүт. Оройуоммут уола, маастар Август Михайлов сөбүлэһэн, туруоруута бэркэ табылынна. Манна биһиги Маарбытыттан кыл оҥоһукка кыттыгастаах Валентина Егорова, сэргэбитин арчылыырга көмөлөспүт Ариан Петров, Борис Михайлов көмөлөспүттэригэр махтанабын.
Эдэр ыччакка туһаайан үлэлээһиним туһунан эттэхпинэ, үүнэр көлүөнэни, кэнчээрини дойдуга бэриниилээх буолуу тыыныгар иитэргэ наада диэммит сыраластыбыт. Ааҕан көрбүтүм 60-тан тахса сиргэ кэпсээбит эбиппин. Ол гынан баран бииргэ үөрэммит дьонум миэхэ «Кыайыы 75 сылыгар кырата сэттэ уон биэс көрсүһүүнү оҥоруохтааххын» диэн сорук туруорбуттара. Онтум бу дьаҥ-дьаһах туран харгыстанна диэн куотуна саныыбын. Ол мэһэйдээбэтэҕэ буоллар, өссө таһынан барыа эбитэ буолуо диибин.
Бу кинигэни таһаарарга Старай Русса олохтооҕо Владислав Михайлович Тимофеев көмөлөстө. Манна да5атан кылгастык сырдаттахпына, Старай Руссаҕа худуоһунньуктар уонча бөлөхтөрө баар эбит. Онно тиийэн уруһуйдуулларыгар көрдөспүппүн, тылбын быһа гыммакка ылыммыттара. Этэргэ дылы, хайа баҕарар саллаат тас көстүүтэ мундира буоллаҕа. Ол курдук, биһиги кинигэбит таһын, Владислав Тимофеев болҕомтотун ууран, ис сүрэҕиттэн кыһанан оҥордо.
Эмиэ Старай Руссаҕа олорор Позднякова Инна Олеговна миигин хара бастакыттан өйөөбүтүгэр махталым улахан. Кини көмөлөспөтөҕө, өйөөбөтөҕө буоллар, кинигэ да тахсыыта, сэргэ да туруоруута, арааһа, саарбах буолуо этэ дии саныыбын. Кини санаабын-онообун, баҕабын истээт иилэ хабан ылан тэрийэн, кыһаллан, ити барыта кыайтарда дии саныыбын.
Баҕа санаам, ити сэргэ туруоруута туолла. Онтон сүрдээҕин үөрэбин. Көмөлөспүт дьоҥҥо махталым баһаам. Манна даҕатан эттэхпинэ, Старай Русса олохтоохторо сүрдээх элэккэй дьон. Биһиги дьоммут онно тиийэн сэрии сиэртибэтэ буолбуттарын сүрэхтэригэр чугастык ылыналлар, өйдүүллэр. Ол иһин, биһигиттэн онно тиийэр дьону өйүүллэр.
Чурапчы улууһун Мындаҕаайы сэлиэнньэтиттэн буойун-учуутал Иван Михайлович Павлов кыыһа Наталья Ивановна Ноева:
—Аҕабыт Иван Михайлович Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, САССР үтүөлээх учуутала, «Албан аат» уонна «Хотугу сулус» уордьаннар кавалердара, Былатыай Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата. Аҕабыт барахсан Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылаахтарын сырдык ааттарын үйэтитиигэ элбэх үлэни ыыппыта. Сүүрбэ кинигэ ааптара.
Ксенофонт Васильевич аҕабытыгар кус кэһиилээх кэлбитэ. Оччолорго кини Ильмень күөлгэ кыргыһыы туһунан матырыйаал хомуйа сылдьара. Оттон билигин ол хомуйсубут матырыйаалларынан кинигэ таһааттарбытыгар, аҕабыт аатын үйэтиппитигэр махталбыт муҥура суох.
Ксенофонт Васильевич дойдутун туһугар бэриниилээх киһи диэн сыаналыыбыт. Кырдьык да, буойуттар ааттарын үйэтитэр туһугар ханна-ханна сылдьыбатаҕай? Кини бу үлэтин таһынан өссө сэргэ туруорда, төрөөбүт дойдуларыттан буордарын илдьэн саллааттар көмүс уҥуохтарыгар кутта.
Кинигэни ааҕа олорон, тапталлаах аҕабыт, күндү эһээбит туһунан наһаа истиҥник ахтыбытын ааҕан уйадыйдыбыт.
Санкт-Петербург куораттан СӨ Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтиттэн Евгений Михайлович Петров кэпсэтиигэ кытынна. Кини Старай Руссаҕа 1960-с сылларга анал бэлиэ туруоруллубутун аҕынна. Эдэр ыччакка үйэлээх уонна өйгө-санааҕа иҥэр туһалаах үлэлэр ыытыллалларын бэлиэтээтэ. Улуу Кыайыыга туһуламмыт үлэлэриттэн сырдатта.
Салгыы эмиэ Санкт-Петербурга олорор Николай Петрович Атласов Дьокуускайга «Ильмень үрдүнэн туруйалар» искибиэри хайдах туттарбытын сырдатта. «Маҥнай түүлбэр саллааттар киирэннэр биһиэхэ аналлаах тутуу суох диэбиттэрэ. Ону чугас дьоммор тута кэпсээбитим. Ол кэмҥэ Дьокуускайга Ильменьскай уулуссаҕа олорорбут. Дьонум өйөбүллэринэн уопсастыбаннай пуонда тэрийбиппит, тутуубутун онон саҕалаабыппыт. Тэрилтэлэр, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор аҕам саастаахтар, устудьуоннар бары турунан өйөөбүттэрэ. Онон ити — норуот тутуута буолбута. 2005 сыллаахха мемориал тутуллан бүппүтэ. 2006 сыллаахха сүүрэн-көтөн докумуонун оҥотторон, куорат балаансатыгар туттарбытым. Онон көрүү-истии үлэтэ ыытылла турар. Оттон Ксенофонт Васильевичтыын аан бастаан Ильмень күөлгэ көрсөн билсибиппит. Кини онно кинигэ таһааттараары үлэлэһэ сылдьарын эппитэ. Онтон билигин кинигэтэ бэчээттэннэ, сэргэни сөргүттэ.
ХИФУ магистра, алгысчыт Ариан Борисович Петров кинигэ саамай тоҕоостоох кэмҥэ, Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу уонна Кыайыы 75 сылыгар тахсыбытын бэлиэтиир. «Ксенофонт Васильевич Август Виссарионовичтыын саха норуотугар дьоһун бэлэҕи оҥордулар. Кинигэ үйэлэр тухары хаалар өй-санаа түмүллүбүт бэлэҕэ буолар. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэҕэ», — диэтэ.
Куйаар ситиминэн сэһэргэһиигэ бу күн Старай Руссаттан, Намтан, Тааттаттан, Томпоттон, Горнайтан, Ньурбаттан, Дьокуускайтан кытыннылар, санааларын үллэһиннилэр.
Кэпсэтии, санаа атастаһыыта чахчы да астык буолла.
—Чурапчылар ааттарыттан Кс Вас махталбытын тиэрдэбит. Ильмен күөлгэ Ник Ник Саввиновка уонна Иван Мих Павловка анаммыт сырдык кэриэстэригэр. Биһиги киэн туттар дьоммутун сырдаппытыгар махтал. Ильмен күөл туһунан киһи долгуйа ааҕар. Биһиги убаастыыр бит Иван Мих. төрөөбүтэ 100 сааһа буолуохтаах. Сэриигэ кыттыбыт саха саллааттарын үйэтитиигэ, бойобуой суолларын суруйбута. 40-тан тахса кинигэни суруйбута.
Ксеноф. Вас кинигэтин долгуйа аахтым. Кини устудьуон эрдэҕиттэн … элбэх саха саллаата Ильмень күөл кыргыһыытыгар охтубуттарын, хорсун суолларын туһунан эдэр эрдэҕиттэн токкоолоспутун, аччыктаабыттарын, байыаннай үөрэххэ үөрэммиттэрин, элбэх киһи лааҕырга өлбүтүн барыдьиҥ чахчыларга олоҕуран итэҕэтиилээхтик суруйбуттын а аҕааччыны улаханнык долгутар. Билэр араспаанньаларбын көрдүм, Таныковтар. Адам Семенович ССРС спордун маастара, Чурапчыга олорбута ыраатта. 19-с хайыһар бригдатагыра сулууспалаабыт, тыыннаах орон тиийэн Пудов Никол Никол . Болот Боотур сылдьыбыта.
Куйаар ситиминэн көрсөн олорон сэһэргэһии өссө биир уратытынан, дьон -сэргэ билистэ, билэр дьоннорун көрүстүлэр.