“Эдэр педагог” быйылгы муҥутуур кыайыылааҕынан Суотту оскуолатын историяҕа, обществозаниеҕа учуутала Роман Оконов (Уус Алдан) ааттанна. Тэрээһин Майатааҕы Ф.Г.Охлопков аатынан оскуолаҕа ыытылынна. Кулун тутар 16-17 күннэригэр ыытыллыбыт куонкуруска 7 улуустан 34 кыттааччы кэлэн күрэхтэстэ.
Людмила Попова, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru/
История
Санатан эттэххэ, тустаах куонкурус 2007 сылтан ыытыллар. Сүрүн тэрийээччинэн Бүтүн Россиятааҕы “Билии” уопсастыбаннай тэрилтэ Саха сиринээҕи салаата буолар. Балаһыанньа быһыытынан, куонкурус кыайыылаах педагог оскуолатыгар ыытыллар. Былырыын тустаах оскуола нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала Виктория Устинова кыайыылааҕынан тахсыбыта.
Түһүмэхтэр
Куонкурус түөрт түһүмэҕинэн ааста: уруогу ыытыы, кэллэктиип айымньылаах дьыалатын көрүү, дьыалабыай оонньуу уонна ыйытыыларга хоруй.
Уруок
Быйыл Россияҕа Экология, өрөспүүбүлүкэҕэ Ыччат сыллара биллэриллибитэ. Онон сибээстээн, уруоктары, дьарыктары ыытыы ити тиэмэлэргэ туһаайылынна. Барыта 7 хайысханан ааста. Хас биирдии салааҕа ХИФУ араас факультеттарыттан, улуустааҕы үөрэх управлениеларыттан, оскуолаларыттан кэлбит, нууччалыы эттэххэ, бэйэлэрин хайысхаларыгар “ыты сиэбит” үстүү эксперт сыаналаата.
Бастакынан, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хара орто оскуолатын историяҕа, обществознаниеҕа учуутала Алексей Неустроев 5 «б» кылаас үөрэнээччилэригэр ыыппыт “Олимпийские игры в древности” диэн тиэмэлээх уруогун көрдүм. Бэрт интэриэһинэйдик ыытта диэн, тута бэлиэтиэхпин баҕарабын. Уруогун хас даҕаны хайысхаҕа араарбыт. Грецияҕа сыһыаннаах тыллары да үөрэттэ, чөлүгэр түһэрии историятын даҕаны билиһиннэрдэ, онтун быыһыгар үөрэнээччилэрин сынньатан ылла, бөлөҕүнэн да үлэни тэрийдэ. Аны оҕо тиэмэни өйдүүрүн туһугар биирдии ыйытыыны араас хайысхалаан хаста даҕаны лаппыйан ыйыталаста. Итиэннэ былыргы Олимпийскай оонньуулар кыайыылаахтарыгар курдук, бастаабыт оҕоҕо сэбирдэхтэн оҥоһуллубут төбөҕө иилии кэтиллэр киэргэли биэрдэ.
Салгыы С.А.Новгоров аатынан Чурапчытааҕы орто оскуола физкультураҕа учуутала Петр Адамов 6 “б” кылаас оҕолоругар ыыппыт “ГТО-ҕа бэлэмнэнии” диэн уруогун көрдүм. Экспердэр хайдах сыаналаабыттарын билбэппин эрээри, тус бэйэм биһирээтим. Маҥнай ГТО диэн тугун, хаһан киирбитин билиһиннэрдэ, онтон оҕолор илиилэрин-атахтарын сылыта таарыйа эрчиллиилэри оҥоттордо. Салгыы ГТО-ну туттарыыга сиртэн анньыныыны (отжимание), бэстэлиэтинэн ытыыны, тардыныыны хайдах сөпкө толорору көрдөрдө, үөрэттэ. Хас түһүмэх аайы баалларынан мэтээллэри туттартаан истэ.
Эбии дьарык хайысхаҕа Томпо улууһун Ынгинскайдааҕы оскуола педагог-психолога Вероника Никифорова 9 “а” кылаас оҕолоругар ыыппыт “Толерантность спасет мир” диэн уруогугар сырыттым. Уруок төһө даҕаны нууччалыы тылынан барбытын иһин, оҕолор мунааран турбакка, санааларын сайа эттилэр. Манна оҕолор киэҥ көҕүстээх буолуу диэнтэн саҕалаан элбэҕи биллилэр. Учуутал уруок быыһыгар “Биһиги майгыннаһабыт” диэн кылгастык сэргэхситэр оонньууну кыбытан ылла. Бу түһүмэххэ үгүстэр баттахпыт, таҥаспыт майганнаһар диэн хоруйдуур эбит буоллахтарына, биир уол “Алеша как я мальчик” диэн бэрт судургу эрээри, ураты хоруйу биэрэн, уруокка олорор дьону барыбытын даҕаны сэргэхситэн ылла. Уопсайынан, эдэрдэр уруоктарга араас ньыманы барытын туһаннылар.
Ол эрээри, сорох сахалыы эйгэлээх тыа нэһилиэгин учууталлара нууччалыы бэрт олуттаҕастык саҥараллар эбит. Эбэтэр, саха тылын сүөгэйин-сүмэтин ыччаттарга иҥэриниэхтээх дьоммут уруок, дьарык кэмигэр “Чистай воздухха олоруохпут” о.д.а. тыллары кыбытан ылаллар, сахалыы даҕаны тылбаастаныах тыллары нууччалыы саҥараллар. Ити арааһа, аныгы олох көстүүтэ эбитэ дуу?!
ХИФУ физико-техническэй институт старшай преподавателэ Евдокия Карпова: “Эдэр педагог” куонкуруска үһүс сылын экспердиибин. Биһиги институппут үөрэтии методиката кафедратын бүтэрбит эдэр педагогтара утумнаахтык, ситиһиилээхтик кытталлар. 2011 сыллаахха Валерий Аммосов кыайыылааҕынан тахсыбыта. Былырыын уонна иллэрээ сыл физика учууталлара Наталья Винокурова (Таатта) уонна Светлана Аввакумова (Томпо) финалга тахсыбыттара. Бу сырыыга Геннадий Игнатьев (Мэҥэ Хаҥалас) кытынна. Быйыл педагогтар уруок ыыталларын көрөн баран, таһымнара олус үрдүк дии санаатым. Саҥа информационнай технологиялары сатабыллаахтык туһаналлар уонна оҕо уруокка көҕүн уһугуннарар инниттэн үлэни табыгастаахтык аттараллар. Кэнэҕэһин күрэхтэһии өссө кэҥииригэр баҕарабын. Куонкурус эдэр учууталлар таһымнарын үрдэтэллэригэр көмөлөһөр, билиилэрин дириҥэтэр, сатабылларын сайыннарар уонна инники ситиһиилэригэр маҥнайгы үктэл буолар”,— диэн санаатын үллэһиннэ.
Кэллэктиип айымньылаах дьыалата
Быйылгы тэрээһин Экология, Ыччат сылыгар анаммыт буолан, төһө кыалларынан тиэмэлэрин ити хайысхаларга туһаайбыттар. Тулалыыр эйгэни харыстааһынтан саҕалаан, сибэкки олордууга тиийэ араас дьарыктары көрдүбүт. Интерактивнай дуосканы, араас матырыйааллары хото туһаннылар. Этэргэ дылы, фантазиялара муҥура суох баай. Итиэннэ үгүстэр 2016 сыл үтүө санаалаах киһитинэн ааттаммыт Антон Васильевы холобур туттуннулар. Элбэх педагогтан чорботон, Уус Алдан улууһун Саха-Бельгийскэй гимназиятын саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала Михаил Пуховы бэлиэтиэм этэ. Кини бэрт судургу эрээри, үөрэнээччи болҕомтотун тардар хаачыстыбалаах. Ол курдук, ураты харыстанар сирдэр тула бэрт интэриэһинэй дьарыгы ыытта. Түмүккэ эдэр учуутал тулалыыр эйгэ хас биирдии киһи култууратыттан тутулуктааҕын оҕолорго дьэҥкэтик өйдөттө. Ол эрээри, хомойуох иһин, тохсус кылаас үөрэнээччилэрэ Булуус, Абалаах ханнык улууска баалларын билбэттэрэ миигин улаханнык соһутта.
Үөрэх бырайыага
Куонкурус бу түһүмэҕэ ааспыт сылтан эрэ киирбит. Манна учууталлар улуустарынан буолбакка, тус-туһунан түөрт бөлөҕүнэн арахсан, үөрэх бырайыагын көмүскээтилэр.
СӨ Ил Дарханын иһинэн инновационнай менеджмент үрдүкү оскуолатын преподавателэ Елена Луковцева: “Биһиги үөрэхпит тэрилтэтэ куонкурус дьыалабыай оонньуутун иккис төгүлүн салайда. Быйылгы сылга Н.Н.Ефимованы кытта иккиэн ыыттыбыт. Оонньуу икки күн устата үстүү чаас барда. Кыттааччылары түөртүү бөлөххө араарбыппыт. Бастакы күн 18 учуутал үлэлээбитэ. Тиэмэбит — “Образовательная среда” диэн ааттааҕа. Хас биирдии бөлөх ити тиэмэнэн бэйэтин бырайыагын оҥорон көмүскээбитэ. Манна кыттааччылар тыа сиригэр интернет киириитин, дистанционнай куурустар, вебинардары тэрийиини бэлиэтээтилэр. Иккис күн оонньуу “Индивидуализация образовательной среды” диэн тиэмэҕэ барда. Эдэр педагогтар бу тиэмэҕэ ордук көхтөөхтүк үлэлээтилэр. Кыһалҕаны быһаараллар, бэйэлэрин этиилэрин киллэрэллэр. Ол курдук, хас биирдии оҕо талаанын сайыннарыыны оскуолаттан буолбакка, оҕо саадыттан саҕалыахха диэн эттилэр. Кыттааччылар бырайыактарын көмүскүүр кэмнэригэр, атыттар ыйытыылары биэрэллэр, хамаандаҕа уонна биирдиилээн кыттааччыларга сыана туруораллар”, — диэн кэпсээтэ.
Амматааҕы үөрэх управлениетын сүрүннүүр исписэлииһэ Дария Дьячковская: «Амматтан уопсайа 13 буолан кэллибит. Онтон биэһэ куонкурус кыттааччыта. Бу куонкуруска аммалар сыллата кэлэбит. Кыттааччылары улуустааҕы куонкурус түмүгүнэн сүүмэрдээбиппит. Быйыл куонкуруска кэлбит эдэр педагогтарбыт, бука бары улууспут малокомплектнай оскуолаларыттан кэллилэр. Урукку сылларга аммалар икки төгүллээн бастаан турабыт. Тэрийээччилэр наһаа үчүгэйдик сахалыы сиэринэн арыылаах алаадьынан айах тутан көрүстүлэр. Оскуолалара сып-сылаас, сып-сырдык, барыта уурбут-туппут курдук, астара олус минньигэс. Оҕолор уруокка көхтөөхтүк кытталлар. Бэйэм идэбинэн математика учууталабын. Онон иллэҥ кэмнэрбэр политехническэй хайысхалаах уруоктары көрдүм. Түгэнинэн туһанан улуустааҕы үөрэх салаатын үлэһиттэригэр, Ф.Г.Охлопков аатынан оскуола кэллэктиибигэр Амма улууһун хамаандатын аатыттан махталбытын биллэрэбит. Эдэр учууталлар элбэххэ үөрэннилэр дии саныыбын. Бэйэ-бэйэлэрин кытта уопуттарын атастастылар, харыс үрдээтилэр, сайыннылар», — диэн кэпсиир.
“Төгүрүк остуол”
“Төгүрүк остуол” куонкурус бүтэһик түһүмэҕинэн буолар. Манна сэттэ хайысха (естественнэй цикл, общественнай, политехническэй, икки хайысханан гуманитарнай наукалар, эбии үөрэхтээһин, алын сүһүөх кылаастар) түмүгүнэн финалга тахсыбыт кыттааччылар араас ыйытыыларга хоруйдууллар. 1981-1988 сылларга Саха АССР Үөрэҕин миниистиринэн үлэлээбит, “Ытык сүбэ” чилиэнэ Изабелла Иванова Григорьева, СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистиристибэтин салаатын исписэлииһэ Августина Родионова салайан ыыттылар. Үөрэх тула араас эриирдээх-мускуурдаах ыйытыылары биэрдилэр. Кыттааччылар сорох ыйытыылары ситэ истибэттэриттэн дуу, эбэтэр сыыһа өйдүүллэриттэн дуу, букатын атыннык хоруйдуур түгэннэрэ эмиэ баар. Сорохтор хат ыйыталлар. Экспердэр, бука, ону сыыска-буорга түһэрбэккэ илимнэрин хараҕар “сиидэлии” олордохторо. Ол эрээри, куонкурус кыттыылаахтара бары кэриэтэ түһүмэҕи мүччү көттүлэр.
Финал
1. Егорова Вилена Степановна – Уус Алдан улууһун Өспөх оскуолатын нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала.
2. Пухов Михаил Петрович — Уус Алданнааҕы Саха-Бельгийскэй гимназия саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала.
3. Сыдыкбеков Темир Абдыкалыевич – Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майатааҕы В.П.Ларионов аатынан оскуола физкультуураҕа учуутала.
4. Собакина Ольга Константиновна – С.А.Новгородов аатынан Чурапчы оскуолатын математикаҕа учуутала.
5. Дьячковская Айталина Ивановна – Д.П.Коркин аатынан Чурапчытааҕы интэринээт-оскуола алын сүһүөх кылааһын учуутала.
6. Николаева Валентина Алексеевна – Уус Маайа улууһун Петропавловскайдааҕы оскуола педагог-психолога.
7. Оконов Роман Николаевич – Уус Алдан улууһун Суотту оскуолатын историяҕа, обществознаниеҕа учуутала.
Оконов кыайда
Икки күннээх бэрт тыҥааһыннаах, сытыы күрэхтэһии кэнниттэн, Илин эҥэр “Эдэр педагога – 2017” аатын Роман Оконов сүктэ. Тэрээһин түмүктүүр, долгутуулаах чааһа ааһаатын кытта, Роман миэхэ кэпсээтэ:
— Тэрээһин олус үрдүк таһымҥа ааста. Барыта уурбут-турбут курдук, букатын Россия таһымнаах барда диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын. 2014 сыллаахха Калмыкиятааҕы Судаарыстыбаннай университеты бүтэрээт, интернетинэн Суотту орто оскуолатыгар миэстэ баарын көрөн, Саха сиригэр үлэлии кэлбитим. Маҥнай тымныытыттан саллыбытым, билигин үөрэнним. Куонкуруска кэлиэм иннинэ улуустааҕы күрэхтэһиигэ кыттан, иккис миэстэни ылбытым. Уруок ыытарбар олох долгуйуо суохтаахпын диэн сыал-сорук туруоруммутум. Барыта этэҥҥэ ааста быһыылаах. Экспердэр хаачыстыбалаахтык сыаналаатылар дии саныыбын. Биллэн турар, үлэҕэ-хамнаска уустуктар ханна барыахтарай?! Ол эрээри, хас биирдии оҕоҕо биирдиилээн ньыманы булан үлэлииргэ дьулуһабын.
Тэрийээччи санаата
Петр Николаев, тэрээһин салайааччыта, «Билии» уопсастыба бэрэссэдээтэлэ:
«Эдэр педагог» куонкурус — уопсастыбаннай. Ким даҕаны үөһэттэн ыйыы-кэрдии биэрбэт. Тус бэйэм куонкурус эрэ быһыытынан көрбөппүн. Манна эдэр учууталлар бэйэлэрин-бэйэлэрин кытта уопут атастаһаллар уонна оҕолор даҕаны атын эдэр учууталлартан элбэҕи билэллэр-көрөллөр.
Куонкуруһу “Билии” уопсастыба тэрийэн ыытар. Маныаха улуустааҕы үөрэх управлениета, ыытыллар оскуола кэллэктиибэ күүс-көмө буолаллар. Онон куонкурус этэҥҥэ ааспытыгар Мэҥэ Хаҥалас үөрэҕин управлениетыгар уонна оскуола кэллэктиибигэр махтанабын.
Сылтан сыл аайы туох эрэ саҥаны киллэрэн иһэбит. Хамаанданан бырайыак көмүскээһинин (дьыалабыай оонньууну) былырыыҥҥыттан киллэрбиппит. Учууталларбыт “Уопсастыбаннас”, “Стратегия 2030” диэни хайдах өйдүүллэрин, ылыналларын, толкуйдуулларын, сороҕор, билбэппит. Дьиҥэр, кэнэҕэһин салайааччы буолуохтаах оҕолору учууталлар иитэн-үөрэтэн таһаараллар. Ити куонкурус эдэр педагогтар өйдөрүн-санааларын, толкуйдарын арыйар. Ким эрэ кыараҕастык толкуйдуур эбит буоллаҕына, атыттартан үөрэнэригэр кыах үөскүүр. Кэлин бырайыак үлэтин хайысхата киэҥник тарҕанан эрэр. Мин көрдөхпүнэ, хамаанданан түһүмэх үлэтэ былырыыҥҥытааҕар өссө ордук сытыытык ааста. Эдэр учууталлар таһыччы үрдүк таһымнаах ыйытыылары биэртэлииллэр. Онтон уруогу ыытыы араастаах. Ол гынан баран, тус бэйэм, сыл аайы эдэр учууталлартан туох эрэ саҥаны билиини, сонуну иҥэринэбин. Быйыл история, обществознание уруоктарыттан көрдөхпүнэ, олус элэккэй, аһаҕас учууталлар ыыттылар. Быйыл эр дьон кыттааччылар хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэхтэр. Былырыын уопсайа 26 учуутал куонкуруска кэлэн күрэхтэспит эбит буоллаҕына, быйыл 34 эдэр учуутал күөн көрүстэ. Сорох улуустартан букатын сэттэлии кыттааччы кэлбит. Инникитин куонкуруска өссө кыратык уларытыы, саҥа сүүрээн киллэрбит киһи дуу, диэн толкуйдуубун.
Түмүк
Мин көрдөхпүнэ, төһө да уопсастыбаннай куонкурус диэтэллэр, туох баар хара үлэтэр барыта ыытар оскуола илиитин иһинэн ааһар. Аҥардас ыалдьыттары алаадьылаах айах тутан көрсөөрү, итиччэ элбэх алаадьыны буһарыыттан саҕалаан, дьону атаарыахтарыгар диэри атахтарын үрдүгэр сылдьаллар. Иккиһинэн, инникитин куонкурус түмүгэ тута түһүмэҕинэн тахсан иһэрэ буоллар, экспердэри хайысхаларынан билиһиннэрэ таарыйа тэрээһин үөрүүлээх арыллыытын оҥорор үчүгэй этэ итиэннэ сорох түгэннэргэ техническэй кыһалҕалары учуоттуохха диэн кыттааччылар санааларын этэллэр.
Людмила Попова, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru/