Балаҕан ыйын 5-8 күннэригэр Приморьеҕа Владивосток куоракка Илиҥҥи экономическай форум буолан ааста. Саха сирэ барыта 330 млрд солкуобайтан тахса суумалаах дуогабардары түһэристэ. Былырыын бу тэрээһиҥҥэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит 21 млрд солкуобайдаах сөбүлэҥнэри оҥорсубута.
Быйылгы форумҥа Арассыыйа улахан хампаанньаларын, эрэгийиэннэрин таһынан тас дойдуттан, үгэс курдук, Азия, Чуумпу акыйаан кытылын дойдулара кэлэн кытыннылар. Ордук Кытайтан, Мьянматтан, Монголияттан, Индияттан, Арменияттан, Корея Өрөспүүбүлүкэтиттэн улахан дэлэгээссийэлэр кэлбиттэр. Ол иһигэр Мьянма премьер-миниистирэ Мин Аун Хлайн, Кытай норуотун бэрэстэбиитэллэрин бүтүн Кытайдааҕы мунньаҕын бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Ли Чжаньшу, Армения Өрөспүүбүлүкэтин премьер-миниистирэ Никол Пашинян, Монголия премьер-миниистирэ Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ, о.д.а. бэйэлэринэн кэлэн кытыннылар. Индия, Малайзия, Вьетнам премьер-миниистирдэрэ быһа сибээһинэн холбоммуттара. Форумҥа саҥа кыттар дойдулартан аахтахха, быйыл Алжир, Гана, Доминикана Өрөспүүбүлүкэтэ, Донецкай Народнай Өрөспүүбүлүкэ, Замбия, Камерун, Либерия, Уганда кыттыыны ыллылар.
РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин форум үһүс күнүгэр, балаҕан ыйын 7 күнүгэр, пленарнай мунньаҕы ыыппыта. “Бу форум Арассыыйа уонна Азия, Чуумпу акыйаан кытылын дойдулара бииргэ үлэлээһиннэригэр сүдү кылааты киллэрэр. Азия, Чуумпу акыйаан кытылын дойдулара аан дойду экономикатыгар биир сүрүн миэстэни ылан эрэллэр, Европа, АХШ индустриальнай кииннэрэ уостан эрэ кэмнэригэр”, – диэн бэлиэтиир Владимир Путин форум кыттыылаахтарын эҕэрдэлиир этиитигэр.
Форум кэмигэр Арассыыйа таһымнаах улахан бырайыактартан “Александр Деев” диэн Сахалиҥҥа анаан Комсомольск-на-Амуре куоракка оҥоһуллубут дьону, таһаҕаһы таһар паром сырыытын арыйдылар. Камчаткаҕа “Командор” балык собуота, Забайкальеҕа бурдугу таһар тимир суолун терминала үлэлэрин саҕалаатылар. Оттон Саха сиригэр Нерюнгри оройуонугар таас чоҕу хостуур саҥа бырайыак үөрүүлээх аһыллыыта буолбута. Ону таһынан Ил Дархан Айсен Николаев РФ энергетикатын миниистирин Николай Шульгинову кытары Владивостоктан Муома улууһун түөрт нэһилиэнньэлээх пуунугар саҥа уот станцияларын арыйбыта.
Форум дьыалабыай бырагыраамата быйыл да сүрдээх киэҥ. Барыта сүүстэн тахса тэрээһин ыытылынна. Ол иһигэр тиэмэлэринэн сессиялар, бизнес-кэпсэтиилэр, “төгүрүк остуоллар” буоллулар. Экэниэмикэ, үп-харчы тиэмэлэрин таһынан кыттааччылар тырааныспар, суол-иис, норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыан, үөрэх, доруобуйа харыстабылын, ыччаты иитии, үлэ миэстэтин таһаарыы, исписэлиистэри бэлэмнээһин, туризм курдук сытыы боппуруостарга кэпсэттилэр. Ону таһынан Арассыыйа Кытайы, Индияны, Вьетнамы, АСЕАН (манна уон дойду киирэр, ол иһигэр Индонезия, Малайзия, Мьянма, Вьетнам, Таиланд, Сингапур) дойдуларын кытары туспа кэпсэтиини ыытта. Саха сирэ Монголияны кытары туспа кэпсэппитэ. Итини таһынан Уһук Илин эрэгийиэннэрэ РФ бэрэсидьиэнигэр Владимир Путиҥҥа бэйэлэрин бырайыактарын иһитиннэрдилэр, урутаан сайдар сирдэр үлэлэрин-хамнастарын отчуоттаатылар, губернатордар кулууптарыгар эрэгийиэннэр салайааччылара тыын боппуруостарга санааларын үллэһиннилэр. Уһук Илин эрэгийиэннэригэр тэриллибит гектар, дьиэлэри тутуу, нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу, о.д.а. боппуруостар болҕомто киинигэр турдулар.
Форумҥа куораттар сайдыыларыгар үгүс боппуруос көтөҕүллүбүтэ. Манна даҕатан, куораттар маастар-былааннарын ырытыһыы эмиэ биир ойуччу миэстэни ылла.
РФ бэрэсидьиэнигэр Уһук Илин федеральнай уокуругун боломуочуйалааҕа-вице-премьер Юрий Трутнев форум түмүгэр суруналыыстары кытары көрсүһүүтүгэр: “Быйылгы Илиҥҥи форум Уһук Илин эрэгийиэннэрин сайдыытыгар өссө биир хардыы буолар. Төһө да арҕааҥҥы дойдулар араас хааччаҕы киллэрэ сатааталлар, Уһук Илин сайдыыта тохтообокко иннин диэки кимиилээхтик хардыылаан иһэр. Быйылгы форумҥа сэттэ тыһыынчаттан тахса киһи кытынна, барыта 3,27 трлн солкуобайдаах 290-тан тахса дуогабар түһэрсилиннэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ биһиги федеральнай уокурукпутугар барыта 2729 инвестиционнай бырайыак баар, олортон 525 бырайыага номнуо олоххо киирэн үлэлии тураллар. Бу сылларга 2,7 трлн солкуобай инвестиция быһыытынан киирдэ, 100 тыһыынчаттан тахса үлэ саҥа миэстэтэ таҕыста”, – диэн бэлиэтээн турар.
Форум биир уратытынан быйыл Арктика, хоту дойду боппуруостарыгар улахан болҕомто ууруллубута буолар. Арассыыйа Арктика сэбиэтин бэрэссэдээтэллээн олорорунан манна барыта түөрт улахан тэрээһин ыытылынна. Арктикаҕа инвестицияны киллэрии, атыыны-тутууну ыытыы туһунан киэҥ киэлилээх кэпсэтии, Арктикатааҕы экономическэй сэбиэт мунньаҕа, Уһук Илиҥҥэ, хоту дойдуга чөл туруктаах уопсастыбаны иитэн таһаарыы туһунан конференция уонна хоту дойду социальнай эйгэтин тупсарыыга анаммыт форум буолан аастылар. Уһук Илин уулуссатыгар Төрүт омуктар дьиэлэрин павильона аһыллыбыта. Итини таһынан хотугу таһаҕаһы таһыыга туспа кэпсэтии таҕыста. Манна федерация таһымыгар ылыллыахтаах саҥа сокуон барылын ырытыһыы буолла. Манна СӨ Ил Дархана Айсен Николаев бэйэтин этиилэрин, чуолаан сокуон үбүнэн-харчынан хааччыллыыта чуолкай буолуохтааҕын туһунан, эттэ. Ону таһынан кини улахан хампаанньалар хоту дойдуга үлэлииллэригэр хайаатар да төрүт омуктар олохторун-дьаһахтарын чөл туруктаах хаалларыыга үлэлэһиэхтээхтэрин бэлиэтээтэ. Манна кини Саха сиригэр ылыныллыбыт этнологическай эскпертизаны ыытыы холобурдаата уонна маннык сокуон федерация таһымыгар ылыллыахтааҕын эттэ.
Үөһээ этэн аһарбытым курдук, Арассыыйа үрдүнэн барыта 3,2 трлн солкуобай суумалаах 296 дуогабар түһэрсиллибит. Бу форум историятыгар хаһан да буолбатах көстүү. Саха сирэ эмиэ быйыл улахан суумалаах дуогабардары оҥоруста. Барыта 40-ча дуогабар баттанылынна, бу докумуоннар уопсай суумалара 338 млрд солкуобайтан тахса. Уһук Илин эрэгийиэннэригэр Саха сирэ түһэрсиллибит дуогабардарын ахсаанынан да, уопсай сууматынан да бастакы миэстэҕэ таҕыста. Саха сирин кэнниттэн Забайкалье, Сахалин 148, 117 млрд солкуобайдаах дуогабардары түһэристилэр. Манна даҕатан эттэххэ, киин прессалар улахан бырайыактартан Саха сирин бастакынан ааттаатылар.
Манна Кулардааҕы, Күчүстээҕи көмүс баайдаах сирбит, хорҕолдьуну хостуур Тирэхтээх, Депутатскай учаастактарбыт ахтылыннылар. Бу сирдэр 2026-2030 сылларга үлэҕэ киириэхтээхтэр. Манна инвестиция быһыытынан 235 млрд солкуобай киириэхтээх. Бырамыысыланнай, энергетика бырайыактарын таһынан Саха сирэ өрөспүүбүлүкэҕэ почталары, интернети саҥардыыга, бөҕү хомуйууга, үөрэхтээһиҥҥэ, генетикаҕа, тутууга, о.д.а. эйгэлэргэ дуогабардары баттаста. Амур уобалаһын, Кузбаһы кытары сөбүлэҥ суруктары түһэристэ. Суол-иис боппуруоһугар эттэххэ, форум кэмигэр Аллараа Бэстээхтэн Магадааҥҥа диэри тимир суолун утаҕа барар торума оҥоһулунна.
Форумҥа кыттар хас биирдии федеральнай министиэристибэ, хампаанньалар бэйэлэрин быыстапкаларын арыйбыттара. Бэлиэтээн эттэххэ, Уһук Илин, Арктика сайдыытын министиэристибэтин экспозицията, буоларын курдук, олус киэҥинэн, баайынан сөхтөрдө уонна эмиэ үгүс киһини хапта. Росконгресс пуонда Инновация быыстапкатыгар барыта 20 саҥа саҕалааһыны билиһиннэрдилэр. Ол иһигэр биһиги Сахабыт сириттэн “Якутия” технопаарка кытынна. Санатан эттэххэ, Инновация быыстапкатыгар Саха сирин стартаптара быйыл саҥа киирдилэр. Онон биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ бу биир ситиһии.
Форум култуура, спорт өттүгэр эмиэ бырагыраамата олус киэҥ. Үгэс быһыытынан, тэрээһин “Уһук Илин уулуссата” быыстапка аһыллыытыттан саҕаламмыта. Санатан эттэххэ, 2015 сылтан форум Русскай арыыга Уһук Илин федеральнай университет базатыгар ыытыллар. Манна хас биирдии уон биир эрэгийиэн бэйэтэ туспа павильоннаах. Быйыл Төрүт омуктар дьиэлэрин таһынан ыччакка, спортка аналлаах былаһааккалар аһыллыбыттара. Саха сирэ биир киэҥ быыстапканан, кэнсиэринэн кытынна. Ону сэргэ саха киинэтэ Приморье көрөөччүлэрин сэргэхситтэ. Форум чэритинэн, “Пути великих свершений” бырайыак “Дойти до края” историческай, документальнай киинэтин сүрэхтэниитэ буолан ааста. Маны таһынан Владивостокка өрөспүүбүлүкэбит 100 сылынан Саха сирин уулуссатын үөрүүлээх аһыллыыта буолбута.
Спорт өттүгэр эттэххэ, боксаҕа, тыынан эрдиигэ, саахымакка, баарыстаах устууга, остуол тенниһыгар, мас тардыһыытыгар, сапсерфиҥҥа, ат сүүрдүүтүгэр, киберспорка, скейтбордка, о.д.а. спорт көрүҥнэригэр күрэхтэһиилэр буолан аастылар. Олимпийскай чемпион Лилия Ахаимова, “Токио-2020” кыайыылааҕа, Кытай спортсмена Чжан Лян, ону сэргэ тыынан устууга чемпион Анна Пракатень, боксер Муслим Гаджимагомедов, саахымакка аан дойду вице-чемпиона Сергей Карякин кыттыыны ыллылар. Бу күрэхтэһиилэргэ барыта 23 дойдуттан, кэлэн кытыннылар. Саха сирэ мас тардыһыыга «Колмар» кубогын, национальнай спорт көрүҥнэригэр күрэхтэһиини ыыппыта.
Форум кэмигэр биир улахан болҕомто туризмҥа ууруллубутун этэн аһарар тоҕоостоох. Манна даҕатан эттэххэ, тэрээһин бүтэһик күнүгэр Юрий Трутнев бу эйгэҕэ “Дальний Восток – земля приключений” диэн бүтүн Арассыыйатааҕы куонкуруһу биллэрбитэ. Бу куонкурус Уһук Илин эрэгийиэннэригэр туризмы сайыннарыыга төһүү буолуохтаах. Саха сирэ туризмы сайыннарыыга эмиэ дуогабар баттаспыта. Бу докумуон чэрчитинэн, Саха сиригэр туристическай путевкалар быдан чэпчиэхтээхтэр, саҥа туристическай хайысхалар элбиэхтээхтэр, ону сэргэ Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн быһа көтүү олохтонуохтаах.
Ил Дархан Айсен Николаев форум түмүгүн таһаарарыгар: “Форум кэмигэр Саха сирэ барыта 39 дуогабары баттаста, бу дуогабардар уопсай суумалара 330 млрд солкуобайтан тахса. Инвестиция бырамыысыланнаска эрэ буолбакка, араас эйгэҕэ, тутууттан саҕалаан генетика боппуруостарыгар тиийэ, туһуланна. Ол иһигэр “Мирный” рудник тутуутугар 120 млрд солкуобай көрүллүбүтүн бэлиэтээн этиэм этэ. Вице-премьер Юрий Трутнев кыттыылаах биир улахан бырайыакпытыгар дуогабар баттастыбыт. Ол хайа-бырамыысыланнай кластерын сайдыыта. Атомнай энергияны туһанан бу кэлэр сылларга Усуйаана улууһугар биир улахан кластеры тутан таһаарыахпыт диэн мин бигэ эрэллээхпин. Итини таһынан туризм эйгэтигэр дуогабар баттаспыппытын бэлиэтиэм этэ. Биһиги дойдубут сиринэн-уотунан да киэҥ, култууратынан, үгэһинэн да баай. Тымныытынан, сылааһынан да үгүс киһини сөхтөрүөн сөп. Саха сирин туризма, саха киинэтин курдук, хайа баҕарар чаҕылхай, бастыҥ буолан тахсыан сөп”, – диэн бэлиэтиир.
Аграфена КУЗЬМИНА,
Андрей СОРОКИН (СИА), «Росконгресс» фонда, ааптар хаартыскалара туһанылыннылар