Петербурдааҕы экэнэмиичэскэй пуорум: кэпсэтиилэр, былааннар, соруктар
Хайыы үйэ 25-с төгүлүн ыытыллар Санкт-Петербурдааҕы экэнэмиичэскэй пуорум быйыл тус хоту Арктикаҕа уонна күн тахсар илин диэки хайысхаланна диэтэхпинэ алҕаһаабатым буолуо. Арассыыйа Эбэ хотун киэҥ киэлитигэр тайаан сытар Саха сирэ ити икки хайысхаҕа тэҥинэн кыттыһар.
Хорук тымырдар
Арҕааҥҥы хааччахтар кэлиини-барыыны, атыы-эргиэн суолларын бүөлээннэр, илиҥҥи хайысха оруола улаатта. Биһиги диэки суол-иис, тырааныспар сайдыытын туһунан пуорумҥа үгүстүк этиннилэр. Биир оннук кэпсэтии Губернатордар кулууптарыгар ыытылынна.
Саха сиригэр хостонор таас чоҕу атыылаары, Охотскай муораҕа тахсар тимир суолу «Эльгауголь» бэйэтэ туттара сылдьар. Икки сылынан үлэҕэ киириэхтээх чааһынай тимир суол төрдүгэр муора пуорда тутуллуоҕа. Хаачыстыбалаах таас чохпутун омуктар хамаҕатык атыылаһаллар.
Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, аҕыйах сыллааҕыта ким даҕаны бырайыакпыт барыстаах буолуоҕун итэҕэйбэт этэ, билигин таас чоҕу хостооһун 10 төгүл үрдээтэ.
— Кэнники 5 ый иһигэр бырамыысыланнаска үүнүү 11,3%-ҥа тэҥнэстэ. Сүрүн хапытаалга инвестициялар 30% үрдээтилэр. Онон, өрөспүүбүлүкэ Илиҥҥи Сибиир уонна Уһук Илин икки ардыгар баарынан, илиҥҥи дойдуларга тахсар тырааныспар инфраструктуратын сайыннарарга тоҕоостоох кэм. Мииринэйинэн, Дьокуускайынан кэлэн ааһар, Охотскай муораҕа тиийэр Иркутскай — Магадан федеральнай суолу тутуу боппуруоһа турар. Ол туһуттан, бастатан туран, Өлүөнэ муостатын тутуохха наада, — диэн Айсен Николаев эттэ.
Ил Дархан тыл этэригэр, Магадаҥҥа диэри Аллараа Бэстээхтэн тимир суол туһунан эмиэ ахтан ааста. Бу тутуу былаан быһыытынан РФ 2030 сылга диэри Транспортнай стратегиятыгар киирэ сылдьар.
Росатом уонна Хотугу муора суола
Илиҥҥи хайысхабыт биир сүрүн суолунан Хотугу муустаах муоранан сытар. Былырыын ити суолунан 34,9 мөл. туонна таһаҕас ааспыт эбит буоллаҕына, үс сылынан 100 мөл. туоннаҕа тиийэ таһаҕас таһыллыахтаах.
Росатом Хотугу муоранан таһаҕаһы таһарга сүрүн операторынан ананан турар. Росатом Хотугу муора суолун кылаабынай управлениетын тэрийбитин туһунан кэпсээтилэр. Бэйэтэ атомнай флоттаах баай тэрилтэ итини сүрүннүүрэ табыгастаах. Миллиардынан үбү муора портарын тутууга, саҥардыыга ыытыахтара. Холобура, Тиксиигэ улахан хараабыллар тиксэр дириҥ уулаах Найба пуорт тутуллуохтаах. 2035 сылга Хотугу муоранан айан суолун тэлэргэ диэри 32 трлн солк. угуохтаахтар, онтон федеральнай бүддьүөт барыһа 13,5 трлн солк. тиийиэ диэн аахпыттар.
Атомнай ледоколлар уматыгы сиэбэттэр. Бу мууһу хайытар модун хараабыллар «сүрэхтэрин» диэххэ, атыннык эттэххэ, кыра кыамталаах ыстаансыйаларын ылан, кый ыраах, суола-ииһэ суох хотугу кыраайбыт нэһилиэнньэлээх пууннарын уотунан хааччыйыахха сөп.
Пуорум чэрчитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Росатом федеральнай бырагыраама үбүгэр сигэнэн, суола-ииһэ суох хотугу дойдуга абыраллаах кыра кыамталаах атомнай ыстаансыйалары оҥорор туһунан сөбүлэһии баттастылар. Бу бырайыакпыт 2030 с. үлэлиэхтээх.
Манна даҕатан эттэххэ, итинник маҥнайгы сөбүлэһиини 2018 сыллаахха ВЭФ кэмигэр түһэрсэн турабыт. Онтубут хаҥаан, былырыын аны үс сирэй (Уһук Илини сайыннарыы министиэристибэтэ, СӨ, Росатом) сөбүлэһиитигэр кубулуйбута. Уус Куйга бөһүөлэгин уотунан, итиинэн хааччыйыахтаах уонна Күчүс көмүстээх сирин туһаҕа таһаарыахтаах атомнай ыстаансыйа алта сылынан үлэҕэ киириэҕэ.
Онон Арктикабыт сайдыыта атомнай энэргиэтикэни уонна бырамыысыланнаһы кытта ыкса ситимнээх. Кыахтаах хампаанньаны кытта бииргэ үлэһэр хаһан баҕарар барыстаах.
Барыстаах гаас уматык
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна «Газпром СПГ технологии» ыгыылаах гааһы оҥорууга (СПГ) бииргэ үлэлэһэр туһунан сөбүлэһии түһэристилэр. Саха сиригэр тимир көлөҕө туһаныллар гаас уматыгы оҥорорго анаан инфраструктураны тэрийиэхтээхтэр.
Билэргит курдук, дойдубутугар гаас саппааһа элбэх. Ону миэстэтигэр таҥастаан, ыган араас тиэхиньикэҕэ уматык оннугар туһанан, биитэр боллуоҥҥа кутан, ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга тиэйэн илдьэн туһаныахха сөп. Гаас тастан киирэр бэнсииннээҕэр сыаната быдан чэпчэки.
Бу сөбүлэһии Саха сиригэр тимир көлөнү гааска көһөрүү бэлиитикэтигэр бигэ тирэх буолар. Билэргит курдук, Ил Дархан көҕүлээһинэн гаас оттуктаах тимир көлөҕө нолуокка чэпчэтии баар. Ол курдук, урбаанньыттар биитэр биирдиилээн дьон массыыналары гааһынан барар буоллаҕына, икки төгүл чэпчэки тырааныспар нолуогун төлүүллэр. Аны бырабыыталыстыба уурааҕынан бу гааска көһөрүү ороскуотун 90% судаарыстыба уйунар.
Санатар буоллахха, билигин биһиэхэ сылга 12 тыһ. туонна ыгыылаах гааһы оҥорор собуот үлэлиир. Кэлэр сылларга ити кээмэй 30-40 тыһ. туоннаҕа диэри улаатыахтаах.
Хаарбах дьиэттэн көһөрүү
Арассыыйа үрдүнэн ыллахха, Саха сиригэр саамай киэҥ далааһыннаах хаарбах дьиэттэн көһөрүү үлэтэ барар. Кэлэр үс сылга судаарыстыба көмөтүнэн 61 тыһ. киһи саҥа дьиэҕэ көһүөхтээх. Ааспыт үс сылга 18 тыһ. киһи дьиэ малааһын тэрийбитэ. Барыта 130 элбэх кыбартыыралаах дьиэ-уот тутулунна. Быйыл 88 тутулла турар дьиэттэн 60-на үлэҕэ киириэхтээх.
Ил Дархан пуорумҥа ОДьХ уонна тутуу сиэссийэтигэрр, матырыйаал сыаната үрдээбитинэн, онтон сылтаан квадратнай миэтэрэ ороскуота улааппытынан судаарыстыба бүддьүөттэн эбии үбүлээһинин туруоруста.
— Бу бырагырааманан суоттанарбытыгар, 1 кв.м. сыаната ортотунан 77 тыһыынча солкуобай этэ, оттон билигин 1 кв.м. сыаната кырата 106 тыһыынча солкуобай буолла. Онон бырагырааманы бүтэрэн, ылыммыт эбэһээтэлистибэлэри толорорго үп-харчы тиийбэт. Бу кыһалҕа атын эрэгийиэннэри эмиэ таарыйар, — диэн кини эттэ.
Уоттаах курааны халлаантан бопсуу
Айсен Николаев Арктикаҕа куттала суох буолуу хайысхатыгар Саха сиригэр ойуур баһаарын утары үлэни билиһиннэрдэ. Билэргит курдук, Владимир Путин быһаччы дьаһалынан, бүддьүөттэн үгүрүө үп көрүллэн баһаары умулларааччылар ахсааннара икки төгүл, оттон халлаантан кэтээн көрүү чааһа түөрт төгүл элбээбитэ.
Бу саас РФ Бэрэсидьиэнин мунньаҕар Ил Дархан баһаары эрдэттэн бопсор уонна уот турбатын курдук куурбут-хаппыт ойууру биллэрдик инчэтэр туһуттан, ардаҕы ыҥырар анал сөмөлүөтү туһанарга этии киллэрбитэ. Владимир Путин Айсен Николаев этиитин өйөөн, билигин Саха сиригэр эспэримиэн быһыытынан анал көтөр аал үлэлиир. Хайдах үлэлиирин хаһыаппыт ааспыт нүөмэригэр суруйан турабыт. Этэҥҥэ буоллаҕына, Саха сирин холобурун кэлин атын да субъектар батыһыахтара.
Сыыппаралаах тыллаах – сайдыылаах
2032 сылга диэри Норуоттар икки ардыларынааҕы Төрүт омуктар тылларын уон сыла биллэриллэн турар. Элбэх ахсааннаах омук эйэлээхтик олорор дойдубут ыытар тылга уонна култуураҕа ыытар бэлиитикэтин аан дойду эспиэрдэрэ биһирииллэр.
Ол курдук, төрүт тылы уонна култуураны харыстааһын хайысхатыгар Арассыыйаҕа аҕыс төгүллээн аан дойду таһымнаах кэмпириэнсийэлэр ыытыллыбыттара, олортон түөрдэ – Саха сиригэр. Онно ЮНЕСКО таһымыгар тылы харыстыырга, сыыппараҕа тиһэн, куйаар ситимигэр киллэрэргэ кэккэ дьоһун этиилэр ылыныллыбыттара.
Ил Дархан пуорумҥа “Арктика төрүт норуоттарын тылга уонна култуураҕа нэһилиэстибэлэрин цифровизациялааһын” бырайыак туһунан кэпсээтэ.
«Бу бырайыак сыала-соруга – Арктика төрүт норуоттарын тылларыгар, култуураларыгар норуоттар икки ардыларынааҕы мультикультурнай интэриниэт-порталы тэрийии. Порталга Арктика 40 аҕыйах ахсааннаах төрүт норуотун туһунан энциклопедия иһитиннэриитэ уонна 10 төрүт норуот туһунан ааптардар матырыйааллара хомулунна”, — диэтэ Айсен Николаев.
Ил Дархан салгыы Арассыыйаҕа олоххо киирэн эрэр атын суолталаах бырайыактар, ол иһигэр ЛингвоДок виртуальнай лаборатория, тустарынан кэпсээтэ. ЛингвоДокка (lingvodoc.ispras.ru) 1000 тахса тылдьыт уонна 300 диалектар хомуллубуттар. Билигин искусственнай интеллект нөҥүө онлайн үөрэтэр платформа оҥоһулла сылдьар. Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын сыыппараҕа киллэрии үлэтэ салҕанар.
Түмүккэ
Пуорум кэмигэр үгэс курдук Саха Өрөспүүбүлүкэтэ араас сөбүлэһиилэри түһэристэ. Ол курдук айылҕа харыстабылыгар, биисинэс социальнай эппиэтинэһигэр туһуламмыт Сбербааны кытта, ньиэп-гаас хаһаайыстыбатын саҥардыы боппуруоһугар Уһук Илини сайыннарыы министиэристибэтин кытта уо.д.а. Газпромы кытта көрсүһүүгэ социальнай гаастааһыны дьүүллэстилэр. Арктика оройуоннарын түргэн интэриниэт ситимигэр холбууру үбүлүүр туһунан РФ Сыыппаранан сайдыы министиэристибэтин кытта кэпсэттилэр.
Салгыы Ил Дархан Айсен Николаев Индия, Вьетнам, КНДР уонна Казахстан посолларын кытта атах тэпсэн олорон, сайдыы уонна бииргэ үлэлээһини торумнаатылар. Илиҥҥи суол аартыга кэҥиир. Саха сирэ ол аартык айаҕар турар.
Чокуур Гаврильев, «Саха сирэ» хаһыат
Хаартыска depositphotos