Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырыгар икки улахан бэлитиичэскэй бэлиэ күннэри өрөспүүбүлүкэ салалтата, Ил Түмэн дьокутааттара уонна уопсастыбаннас үөрүүлээх быһыыга-майгыга бэлиэтээтилэр.
edersaas.ru
Ил Түмэн 25 сылын туолар үөрүүлээх мунньаҕар Ил Дархан Айсен Николаев кыттыыны ылла. Суолталаах тэрээһин Федерация Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенко эҕэрдэ телеграмматын ааҕыынан саҕаланна. Ол кэннэ Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Пётр Гоголев Ил Түмэн Мунньаҕын историятын сиһилии сырдатта.
Биэс ыҥырыылаах мунньах устата дьокутааттар 2400 өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылыммыттарын бэлиэтээн туран, парламент спикерэ норуот дьокутааттарыгар сыралаах уонна түмүктээх үлэлэрин иһин махталын биллэрдэ. Ил Түмэн Мунньаҕа 25 үбүлүөйдээх сылынан сибээстээн, өрөспүүбүлүкэҕэ парламентаризм сайдыытыгар кылааттарын иһин Василий Филипповка, Артур Алексеевка, Анатолий Добрянцевка, Екатерина Никитинаҕа, Мария Антоноваҕа спикер Петр Гоголев «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр парламентаризм сайдыытыгар кылаатын иһин» анал бэлиэни туттарда.
Саха сиригэр судаарыстыбаннаһы бөҕөргөтүүгэ кылаатын иһин Бочуотунай кырааматаларынан Ольга Балабкина, Вячеслав Александров наҕаарадаланнылар.
Бурятия Народнай Хуралын бэрэссэдээтэлэ Владимир Павлов мунньах кыттыылаахтарын Ил Дархан Айсен Николаевынан уонна Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголевынан сирэйдээн эҕэрдэлээн, «Ил Түмэн 25 сааһын туолбутунан эҕэрдэлиибин» диэн бэйэтин этиитин уу сахалыы тылынан саҕалаабытын, дьон дохсун ытыс тыаһынан көрүстэ.
— Биһиги өрөспүүбүлүкэбит Уһук Илин уокурук састаабыгар былырыын киирбитэ. 25 сыл тухары үлэлээн мунньуммут Саха сирин парламенын баай уопута уокурук эригийиэннэригэр барытыгар холобур буолар. Бурятия Народнай Хурала 1996 сыллаахха Ил Түмэни кытта ыкса сибээстээхтик үлэлииргэ бастакы сөбүлэҥи түһэрсиэҕиттэн ыла үлэ уопутун атастаһан, биир сүбэнэн үлэлээн кэллибит.
Сотору кэминэн бииргэ үлэлээһиҥҥэ сонун көрүүлээх хайысхалары тобулан илии баттаһыахпыт. Онон Саха сирин Ил Түмэнэ уонна Бурятия Народнай хурала салгыы үлэлииргэ саҥа саҕахтары тобулуохпут, — диэн санаатын үллэһиннэ.
Ил Түмэн дьокутааттарын РФ Федерация Сэбиэтин аатыттан Александр Акимов эҕэрдэлээтэ уонна Саха сиригэр парламентаризмы сайыннарыыга сүҥкэн кылааттарын киллэрбит Зоя Корниловаҕа, Августа Марфусаловаҕа, Юрий Николаевка, Владимир Прокопьевка уонна Сергей Никоновка Федерация Сэбиэтин мэтээллэрин, Егор Жирковка — Бочуотунай кырааматаны, Федерация Сэбиэтин Махтал суругун Раиса Гурьеваҕа туттарда.
Ил Дархан Айсен Николаев тыл этиитигэр болҕомтону Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сылыгар туһаайда. Бу бэлиэ суолталаах тэрээһин РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыйааҕынан Бүтүн Арассыыйатааҕы статустаммытын бэлиэтээтэ.
Ил Дархан «АЛРОСА» хампаанньатын кытта саҥа хостоммут 100 бөдөҥ алмааска Саха сирин аатырбыт дьонун ааттарын иҥэрэр аахсыйа саҕаламмытын иһитиннэрдэ. Ол курдук, Айсен Николаев «Интернациональная» рудникка хостоммут 118-караттаах алмааска саха литературатын төрүттээччи Анемподист Софроновка – Алампаҕа иҥэриллибитин туһунан иһитиннэрдэ.
Салгыы Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ 100 сылынан сибээстээн куораттарга уонна улуустарга араас социальнай тутуулар ыытыллыахтарын холобурдаан туран, биир олус суолталаах иһитиннэриини оҥордо:
— Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар анаан Саха сиригэр уонна Уһук Илиҥҥэ эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа тиийэ биллэр киһи киэн туттар бэлиэ эбийиэктэрэ тутуллан киириэхтэрин наада. Онон сибээстээн, мин өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар киин куоракка Искусство уонна эпос Арктическай киинин тутарга сорудах биэрдим. Бу кииҥҥэ СӨ Судаарыстыбаннай филармонията, Олоҥхо тыйаатыра уонна Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатыра олохсуйан үлэлиэхтэрэ.
Ил Дархан бу этиитэ дохсун ытыс тыаһынан доҕуһуолланна. Айсен Сергеевич салгыы: «Өрөспүүбүлүкэҕэ хаарбах дьиэ үгүс, социальнай эбийиэктэри тутуу бастакы уочаракка турар кэмнэригэр баараҕай тутуу туһунан толкуйдуур уустук буолуоҕа диэн кириитикэлээччилэр этиэхтэрэ да буоллар, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр 1942 сыллаахха «Центральнай» киинэ тыйаатыра, 90-с сыллар уустук кэмнэригэр өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев көҕүлээһининэн Национальнай медицинскэй киин тутуллубуттара«, — диэн холобурдаата.
— Бу бөдөҥ кыраһыабай тутуулар эрэ буолбакка, инники сайдыыга улахан эрэл символларын быһыытынан ылыныллыбыттара, — диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан.
Айсен Николаев Ил Түмэн 25 сылын туолуутугар хас биирдии ыҥырыылаах мунньах өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын сайыннарыыга сүҥкэн кылааттааҕын бэлиэтээн туран, «Хотугу сулус» уордьанынан биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэл, Саха сирин Киин быыбардыыр хамыыһыйа 1993-2008 сыллардааҕы чилиэнин уонна бэрэссэдээтэлин Владимир Михайловы наҕараадалаата.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһыгар, уопсастыбаннай диэйэтэлигэр, ССРС физическэй култуураҕа уонна спорка туйгунугар, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитигэр, Үөһээ Бүлүү, Кэбээйи, Мэҥэ Хаҥалас улуустарын бочуоттаах олохтооҕор, Саха эстрадатын судаарыстыбаннай Тыйаатырын иһинэн үлэлиир айар мастарыскыай салайааччытыгар Аркадий Алексеевка Саха сирин Бочуоттах олохтооҕун аата иҥэрилиннэ.
Аркадий Михайлович Алексеев Ил Дархан Айсен Николаевка уонна Ил Түмэн дьокутааттарыгар махтал тылларын этэн туран, бу курдук бэлиэтээтэ:
— Мин хаһан даҕаны маннык үрдүк наҕараадаҕа тиксиэм дии санаабатаҕым. Партийнай үлэҕэ, ханнык да министиэристибэҕэ үлэлээбэтэх киһибин. Ол гынан баран, бүгүн санаан кэллим 1937 сыллаахха 12-с ый 12-с чыыһылатыгар сэбиэскэй сойуус Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттарын талар, быыбардыыр күҥҥэ төрөөбүт эбиппин. Былыргы кэм буолан, балаҕаҥҥа олорон, хотоҥҥо төрөөбүт киһибин. Ол да буоллар, кыһалҕалаах кэмҥэ үөскээбиппэр үөрэбин. Кыһалҕалаах киһи олох уустуктарыттан туораары, өйө-санаата сайдара чахчы. Ол иһин мин билигин дьылҕабар махтанабын. 20-с үйэ киһитэ буоларым быһыытынан, хомсомуол иитиллээчитинэбин. Онон ааспыт олохпун эргитэн, туох да куһаҕан санааны этэр кыаҕым суох — барыта олус үчүгэй этэ. 18 сыл устата Саха сирин чиэһин көмүскээн, аҕыйахта кыайтаран, элбэхтэ кыайан кэллим. Тыа киһитэ Москваҕа тиийэн үөрэммит дьоллоохпун. Ол сылларга Саха сиригэр «эстрада» диэн өйдөбүл суоҕа. Омук сирдэрин ырыаһыттарын истэн, дьылҕам таайан, саха ырыатыгар атын үҥкүү тэтимнэрин киллэрэр санаалаах, дипломмун кууспутунан Сахам сиригэр кэлээт да, ырыа суруйталааммын, дьон болҕомтотун ылбыппыппыттан үөрэбин. Уонна тыа сирин киһитэ буоларым быһыытынан, тыам сытын-сымарын ылан, айылҕа сокуонунан кэпсэтэн, кэлиҥҥи кэмҥэ Саха сирин кэрэтин туһунан 18 эспэдиисийэни тэрийэн, Саха сирин туһунан киэн туттууну үөскэтэн, кыылы-сүөлү айылҕаны харыстыырга туһуламмыт киинэлэрбин дьоммор-сэргэбэр көрдөрбүтүм.
Айсен Сергеевич, эн Саха сирин үгүс чулуу дьонноругар бэриллэр саамай улахан наҕарааданы кимиэхэ тиксэрэргин улаханнык толкуйдаабыт буолуохтааххын. Саха сиригэр талааннаах дьон үгүс. Бу долгутуулаах күммэр саҥа салалта кэлбитигэр үөрэн-көтөн туран, биһиги дьиэ кэргэн эйигин талбыппытыттан улаханнык үөрэбит диэн этэбин. Соторутааҕыта буолан ааспыт Саха сирин дьонун долгуйуутугар олох сөптөөх этиини оҥорбуккар бүгүҥҥэ диэри үөрэбин. Биһиги, саха дьоно, өрөспүүбүлүкэбитин харыстыах тустаахпыт!
«Саҥа күн эйиэхэ бэйэтин мичээрин эн дьиэҥ түннүгэр аҕала турдун. Кини мичээрин кытта хас саҥа күн кыайыыны, үчүгэй үөрүүлээх кэмнэри туһаайа турдун!» — диэн мин эйиэхэ алгыспын тиэрдэбин.
Ил Түмэн мунньаҕар 11-c сылын Саха сиригэр олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар, ууһунан олорор көс общиналар социальнай өттүнэн өйөбүллэрин туруулаһар, Ил Түмэн IV, V, VI ыҥырыылаах мунньаҕар норуот дьокутаата, Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева:
— Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр мин норуот дьокутаатын быһыытынан Ил Түмэн 25 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтии сылдьарбыттан олус киэн туттабын. Дойдубут таһымыгар ылыллар сокуоннарга олоҕуран, ону таһынан бэйэбит өрөспүүбүлүкэбитигэр сөптөөх хайысхаларынан сокуоннары ылынан, Сахабыт сирэ сайдарыгар, кыаҕырарыгар, дьоммут-сэргэбит олоҕо тупсарын туһугар үлэлии-хамсыы сылдьарбыт — биһиги дьолбут, —— диэн санаатын үллэһиннэ.
Оттон СӨ Дьахталларын уопсастыбаннай сойууһун бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа дьахталларын сойууһун Бюротун чилиэнэ Анжелика Андреева:
— Норуот дьокутааттара 25 сыл устата дьиэ кэргэни, ийэни уонна оҕону өйүүргэ туһуламмыт социальнай боппуруостары быһаарыыга үгүс олус наадалаах сокуоннары олоххо киллэрэн, өрөспүүбүлүкэбит социальнай хайысхаҕа Уһук Илин уокуругун регионнарыгар бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьарын киэн тутта бэлиэтиибин. СӨ Дьахталларын уопсастыбаннай сойууһа Ил Түмэн дьокутааттарын кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиир уонна салгыы өссө да бииргэ үлэлээһиҥҥэ сонун хайысхалары тобулуохпут диэн эрэнэбин, — диэн бэлиэтээтэ.
Актыыбынай уопсастыбанньык Оксана Новгородова Ил Түмэн 25 сылын бэлиэтиир үөрүүлээх мунньахха анаан кэлбит.
— Соторутааҕыта Забайкальскай кыраай Чита куоратыгар Уһук Илин уокурук дьахталларын форумугар сылдьан кэллим. Онно Саха сиригэр социальнай боппуруостарга кыаммат араҥаҕа, инбэлииттэргэ, ытык кырдьаҕастарга туһуламмыт өйөбүллээх сокуоннарбытын холобурдаатыбыт. Саха сириттэн тиийбит дэлэгээсийэ ытыс үрдүгэр сырыттыбыт. Уопут атастаһыытын быһыытынан икки сылынан Уһук Илин уокурук регионнарын дьахталларын форума Саха сиригэр ыытыллыаҕа. Онон Ил Түмэн дьокутааттарыгар социальнай хайысхаҕа өйөбүлү оҥорор сокуоннары ылынар үлэлэрэ ситиһиилээх буоларыгар баҕарабын, — диэн санаатын үллэһиннэ көхтөөх уопсастыбанньык.
Ити курдук, Ил Түмэн 25 сыллаах үбүлүөйэ Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр бэлиэтэнэн, үгүс дьоҥҥо үөрүүнү, олохторугар умнуллубат түгэни бэлэхтээтэ.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа Мария Васильева, Василий Кононов уонна ааптар түһэриилэрэ.