Ааспыт ыйга өрөспүүбүлүкэ бэлитиичэскэй олоҕор улахан сэргэхсийии таҕыста. Ол курдук, киин куорат баһылыгын таллыбыт. Аны хас да тыһыынча киһи кыттыылаах, киэҥ далааһыннаах Muus uSTAR диэн ыччат бэстибээлэ ыытылынна. Бу уонна да атын боппуруостар тула «Якутия 24» телеханаал суруналыыһа Алексей Соколов Ил Дархан Айсен Николаевтыын кэпсэтиитин бэчээттиибит.
Быыбар тула санаалар
– Айсен Сергеевич, Дьокуускай куорат саҥа баһылыктанна. Уопсайынан, куоластааһын түмүгүн хайдах сыаналыыгын? Итиэннэ быыбар кэнниттэн, саҥа талыллыбыт куорат баһылыга Евгений Григорьевы кытта тугу кэпсэттигит?
– Дьокуускай баһылыгын талыы — бу куоракка эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ дьоһун суолталаах түгэн. Быыбар тэрээһинэ үрдүк таһымнаахтык ыытылынна. Билиҥҥи балаһыанньаны учуоттаан туран, туох баар санитарнай ирдэбиллэр тутуһулуннулар. Куоластааһын үс күнү быһа барда.
Иккиһинэн, быыбарга элбэх киһи кытынна. Быыбардааччы ахсааныттан 42%-на. Евгений Григорьев 44%-тан тахса куолаһы ылан, эрэллээхтик кыайда. Быыбар кэмигэр туох да улахан кэһии тахсыбата.
Евгений Николаевичтыын биһиги хаста да көрсөн, кэпсэтэн турабыт. Ол, бастатан туран, Дьокуускай куораты сайыннарыыны кытары сибээстээх. Анал этиибэр туһаайан эппит хайысхаларбын салгыы сайыннарар былааннаахпыт. Холобур, 2032 сылга диэри Дьокуускай куорат социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан ыйааҕы олоххо киллэрии. Социальнай эбийиэктэри тутуу, өрөмүөн, дьиэлэри саҥардыы, саҥа үлэ миэстэтин таһаарыы, ол иһигэр IT-хайысха, о.д.а. эмиэ киирэллэр.
Хамсык
– Айсен Сергеевич, аны хамсык боппуруоһугар киириэххэ. Билигин быһыы-майгы арыый бигэтийдэ. Ыалдьар дьон ахсаана лаппа аҕыйаата. Дьаҥы утары быһыыны биэрии хайдах баран иһэрий?
– Кырдьык, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр балаһыанньа уларыйда. Нэдиэлэ ахсын ыалдьааччы ахсаана аҕыйаан иһэрин бэлиэтии көрөбүт. Холобур, бүтэһик күннэри көрдөххө, биир күҥҥэ 25-27 киһи ыалдьар. Онон Арассыыйа үрдүнэн дьаҥ туруутун ахсаанынан 70-с миэстэҕэ түстүбүт. Бу хааччахтааһын миэрэлэрин тутуһуу үтүө өрүтүн таһынан, өрөспүүбүлүкэ доруобуйатын харыстабыла, Роспотребнадзор уонна хамсыгы утары охсуһа сылдьар сулууспалар таһаарыылаах үлэлэрин кытары быһаччы сибээстээх,
Ол гынан баран, ыараханнык ыалдьааччы дьон ахсаана элбэҕэ биһигини улаханнык долгутар. Бүгүҥҥү туругунан 20-чэ киһи туруга ыарахан. Бу үксэ аҕам саастаах дьон. Онон биһиги, бастатан туран, аҕам саастаах дьоммутун харыстыыр сыалтан, кинилэргэ дьаҥы утары быһыыны бириэхтээхпит.
Билиҥҥи туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ 62 тыһыынча доза вакцина кэлбититтэн, бастакы быһыыларын 57 тыһыынча кэриҥэ киһи ылла. Хаалбыт вакцинаны кырдьаҕастарга биэриэхпит. Билигин олохтоохтор вакцина туһатын биллилэр, онон быһыыны ылыан баҕалаах дьон ахсаана элбии турар. Муус устартан өссө элбэх вакцина кэлиэ диэн эрэллээхпит.
– Аны аан дойдуга дьаҥ үһүс долгуна кэлиэ диэн куттаналлар. Араас сабаҕалааһыннары оҥороллор. Саха сиригэр балаһыанньа хайдах буолуой?
– Арассыыйаҕа «маассабай» вакцинация ыытыллан, үһүс долгун кэллэҕинэ да, урукку курдук элбэх киһи ыалдьыа суоҕа дии саныыбын. Быһыыны ылааччы киһи элбээтэҕинэ, хааччахтааһын миэрэлэрин салгыы тутустахпытына, аны сайын дьаҥ намырыа диэн эрэнэбит. Онно үлэ ыытыллар. Аны кириип туран, хамсыгынан ыалдьааччы ахсаана элбиэ диэн куттана сылдьыбыппыт. Ол гынан баран, кирииби утары эрдэ вакцинация ыытыллан, билигин аҕыйах киһи ыалдьар. Урут саас буолла да, кириип өрө турааччы. Билигин суоҕун кэриэтэ.
Саха сирэ уонна наука
– Ааспыт ый ортотугар Саха сиригэр Арассыыйа наукаларын академиятын бэрэсидьиэнэ, академик Александр Сергеев кэлэ сылдьыбыта. Тыын суолталаах боппуруостары быһаарыыга научнай институттар оруолларын уонна сайдыыларын боппуруостарын дьүүллэһии таҕыста.
– Оруобуна 25 сыл буолан баран, Арассыыйа наукаларын академиятын бэрэсидьиэнэ Саха сиригэр кэлэ сырытта. Үс күнү быһа үлэлээтэ. Дьокуускайы таһынан, Тиксиигэ тиийэн сөргүтүллэр энэргиэтикэни сайыннарыыга сүбэ мунньах ыыппыта. Онон Арассыыйаҕа Наука уонна технология сылыгар дойду наукатын сүрүннээччи биһиги эрэгийиэммитигэр кэлбитэ улахан суолталаах.
Эрэгийиэҥҥэ сайдыы тэтимнээхтик барыытыгар наука улахан оруоллаах. Былырыын ылыллыбыт өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бырагырааматынан сыллата наука сайдыытыгар бүддьүөккэ 200 мөлүйүөн солкуобай үбүлээһин көрүллэр буолла, онтон 2021 сылга 60 мөлүйүөн солкуобай Иккис кэлим научнай эспэдииссийэни сөргүтүүгэ ананар.
Биир тутаах хайысханан «Хоту» наука-үөрэх киинин сайыннарыы буолуо. Маныаха килиимэт уларыйыытын, ирбэт тоҥ, хоту сир усулуобуйатыгар сөп түбэһэр технологиялар боппуруостарыгар болҕомто ууруллуоҕа.
«Арктика оҕолоро»
– РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин «Арктика оҕолоро» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыагы өйөөн, судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киллэрэр туһунан эппитэ. Бу бырайыак туһунан сиһилии кэпсиэҥ дуо?
– «Арктика оҕолоро» өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыагы биһиги федеральнай таһымҥа таһаара сатаабыппыт хаһыс да сылыгар барда. «Арктика оҕолоро» бырагыраама бырайыагын мин 2019 сыллаахха Санкт-Петербурга IX норуоттар икки ардыларынааҕы «Арктика: бүгүҥҥүтэ уонна инникитэ» пуорумҥа билиһиннэрбитим. Оччолорго Саха сирин көҕүлээһинин атын эрэгийиэннэр өйөөбүттэрэ. Дьэ билигин дойду премьер-миниистирэ Михаил Мишустин бу бырайыагы өйөөтө. Иникитин бу бырайыак федеральнайга кубулуйуо диэн бүк эрэллээхпин. Оччотугар Арассыыйа арктическай эрэгийиэннэригэр барытыгар тарҕанан, федеральнай үбүлээһин көрүллүө этэ.
Билигин бу бырайыак көһө сылдьар оскуолалары, уһуйааннары, цифровой тэҥэ суох буолууну, спутниковай интэриниэти уонна да атын боппуруостары сайыннарыыга сүрдээх көмөлөөх.
Muus uSTAR бэстибээл
– Саха сиригэр кулун тутар бүтүүтэ Muus uSTAR диэн ыччат бэстибээлэ ыытылынна. Бу тэрээһини кимнээх көҕүлээбиттэрэй?
– Пандемия кэнниттэн улахан таһымнаах бастакы ыччат бэстибээлэ Саха сиригэр ыытылынна. Маннык далааһыннаах тэрээһин билигин Арассыыйаҕа да ыытылла илик. Бэстибээлгэ онлайн 18 тыһыынча кэриҥэ ыччат кытынна. Өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан. Оттон миэстэтигэр кэлэн араас тэрээһиннэргэ 3 тыһыынча ыччат кыттыбыта. Саха сирин ыччата маннык бырааһынньыгы күүппүтэ ыраатта. Биһиги ыччаттарбыт олус дьоҕурдаахтар. Холобур, IT- индустрияттан саҕалаан аныгы таҥас-сап муодатыгар тиийэ.
Бу бырайыак көҕүлээччитинэн СӨ бырабыыталыстыбата буолар. Чуолаан премьер-миниистир Андрей Тарасенко. Кини этэринэн, бөдөҥ хампаанньалар өйөбүллэринэн, бу тэрээһин сыллата ыытыллыан сөп. Быйылгы бэстибээл сүрүн спонсорынан «Эльгауголь» хампаанньа буолбута.
Гаастааһын
– Арассыыйа вице-премьерэ Александр Новак аҕыйах хонуктааҕыта убатыллыбыт гааһы (сжиженный природный газ – СПГ) оҥорон таһаарыыны сайыннарыы бырагыраамата ыраах сытар эрэгийиэннэри, ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр гаастааһын кыһалҕатын быһаарыаҕа диэн эппитэ. Новак этиитэ төһө оруннааҕый?
– Өрөспүүбүлүкэҕэ гааспыт элбэх. Ол гынан баран, биһиги ону тас ырыынакка таһаара үөрэниэхтээхпит. Манна мин ЯТЭК бырайыагын холобурга аҕалыам этэ. Кинилэр магистральнай гаас турбатын тутаары гыналлар. Бу бырайыак олоххо киирдэҕинэ, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар төһүү күүһүнэн буолуо этэ. Оттон өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи бырайыактар тустарынан этэр буоллахха, 90-с сыллартан саҕалаан 100-тэн тахса нэһилиэнньэлээх пуун гаастааһынынан хабылынна. Киин, арҕаа уонна илин өттүгэр сытар нэһилиэнньэлээх пууннар магистральнай гаас ситимиттэн ыраах сытар буоланнар, гааска холбоно иликтэр. Бу нэһилиэктэргэ гаас турбатын тардар олус сыаналаах. Онон күөх төлөн уота кэлэ илик нэһилиэктэрэ убатыллыбыт айылҕа гааһынан туһаннахтарына, ороскуота быдан кыра буолуохтаах. Чугастааҕы сылларга Хаҥалас улууһун Хачыкаатыгар эспэримиэн быһыытынан, убатыллыбыт гааһынан хааччыйыахпыт. Ааҕан-суоттаан көрүү түмүгүнэн, магистральнай ситими тардыахтааҕар, автономнай гаастааһын быдан чэпчэкитэ быһаарылынна. Манна биири этиэм этэ. «Сахатранснефтегаз» магистральнай ситимнэрин көрөрүгэр-харайарыгар үлүгэрдээх үбү ороскуоттуур.
edersaas.ru