Өрөспүүбүлүкэ күнүн көрсө СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Саха тэлэбиидэнньэтинэн, араадьыйатынан аһаҕас эфиргэ тахсан, олохтоохтор ыйытыыларыгар хоруйдаата. Икки чаас кэриҥэ буолбут быһа биэриигэ төлөпүөнүнэн 150, итиэннэ OneClick Yakutia портал нөҥүө уонна биэрии иннинэ 200-чэ ыйытыы киирдэ. Ол курдук, эпидемиологическай быһыы-майгы, социальнай эбийиэктэри тутуу, хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү, тыа сирин гаастааһын уонна да атын хабааннаах ыйытыылар киирдилэр.
ХАМСЫК. ЧЭБДИГИРИИ
– Ааспыт сылга хамсык дьаҥа аан дойду үрдүнэн өрө туран, улахан тургутууну аастыбыт. Инникитин быһыы-майгы хайдах буолуой?
– Былырыыҥҥыттан саҕалаан бары күүспүтүн хамсыгы утары охсуһууга уурабыт. Кырдьык, биһиги олус ыарахан уонна тыҥааһыннаах тургутууну ааһан эрэбит. Аан дойдуга номнуо сүүһүнэн мөлүйүөн киһи бу уодаһыннаах ыарыыга хаптарда. Олус элбэх киһи бу дьаҥтан суорума суолланна. Хомойуох иһин, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 38 тыһыынча кэриҥэ киһи дьаҥ туруоҕуттан ыарыйда. 598 киһи олохтон туораата. Бу сыстыганнаах ыарыыттан чугас дьоннорун сүтэрбиттэргэ дириҥ кутурҕаммын биллэрэбин. Билигин биһиги ыалдьааччы ахсаана элбээбэтин туһугар бары күүспүтүн ууруохтаахпыт. Саха сирин олохтоохторун ааттарыттан миэдиктэргэ, хамсыгы утары охсуһа сылдьар дьоҥҥо өссө төгүл махтаныам этэ. Биһиги идэтийбит миэдиктэрбит күүстээх үлэлэрин түмүгэр, атын тас дойдулары кытары тэҥнээтэххэ, Арассыыйаҕа балаһыанньа арыый даҕаны этэ эрээри, билигин ыарыы эмиэ элбээтэ. Онон хааччахтыыр миэрэлэри күүскэ тутуһуохпутун наада. Ыарыы баар. Аҕам саастаах дьоҥҥо харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахпыт. Иккиһинэн, төһө кыалларынан, хамсыгы утары быһыыны ылыахпытын наада. Мин бу туһунан куруук этэбин. Бүгүҥҥү туругунан 104 тыһыынча кэриҥэ киһи бастакы, 60 тыһыынчаттан тахса киһи иккис быһыыларын ыллылар. Мин төрөппүттэрим эмиэ ылбыттара. Билигин этэҥҥэлэр.
– Айсен Сергеевич, быйылгы Анал этиигэр Чэбдигирии уон сылын биллэрбитиҥ. Ол кэннэ тута «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр нэһилиэнньэ доруобуйатын бөҕөргөтүү уонна доруобуйа харыстабылын тиһигин сайыннарыы сүрүн хайысхаларын туcтарынан» ыйаахха илии баттаабытыҥ?
– Бу ыйааҕы уһуннук уонна кичэллээхтик бэлэмнээбитим. Дьиҥэр, «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак, 2021-2022 сылларга быраастары уонна мэдиссиинэ үлэһиттэрин бэлэмнээһиҥҥэ бастакы звеноҕа бөдөҥсүтүү бырагыраамата бааллар. Ол гынан баран, дьон-сэргэ доруобуйа — бу биһиги саамай кылаабынай хапытаалбыт диэн өйдүү иликтэр. Хас биирдии киһи доруобуйатыгар кыһаныахтаах. Биһиги ыарыйдахпытына биирдэ балыыһаҕа тиийэбит. Онон киһи эрдэттэн доруобуйатыгар болҕомто ууруохтаах. Чөл олоҕу тутуһуохтаах. Иккиһинэн, мэдиссиинэ эмиэ тосту уларыйыахтаах. Саҥа каадырдары бэлэмниэхтээхпит. Аны аһыыр аспытын эмиэ көрүнүөхтээхпит. Элбэх спортивнай саалалар куоракка эрэ буолбакка, тыа сиригэр эмиэ баар буолуохтаахтар. Бу барыта биир эрэ сылынан быһаарыллыбат үлэ. Инньэ гынан, Чэбдигирии уон сылын биллэрбитим. Онон 2030 сылга Саха сирин нэһилиэнньэтин олоҕун уһуна 80 сааска тиийэрин ситиһии буолар. Биһиги дьоммут-сэргэбит доруобуйата тупсарын туһугар тоҕоостоох усулуобуйаны уонна сөптөөх мэдиссиинискэй көмө оҥоһуллуутун тэрийиэхтээхпит.
ДОЙДУ АҔА БАҺЫЛЫГЫН АНАЛ ЭТИИТЭ
– Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Федеральнай Мунньахха быйылгы Анал этиитэ социальнай суолталаах буолла. Аны субъектар баһылыктарыгар улахан сорук туруорулунна.
– Владимир Владимирович киһи хапытаалын сайыннарыыга улахан болҕомтотун уурар. Бэрэсидьиэн Арассыыйаҕа демография боппуруоһа тыҥааһыннааммытын өссө төгүл бэлиэтээн эттэ. Ол курдук нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолуутугар туһаайда, чуолаан оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ судаарыстыба көмөтө үлэ сүрүн хайысхата буолуохтаах диэн эттэ. Холобур, элбэх оҕолоох ыалларга көмө туһунан Анал этиигэ чопчу сурулла сылдьар. Бу өйөбүл миэрэлэрин туһунан Саха сирин олохтоохторо үөрэ иһиттибит. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр элбэх оҕолоох ыал үгүс.
Иккиһинэн, бэрэсидьиэн эрэгийиэннэр инфраструктураларын сайыннарыыны өйөөһүн туһунан этиитин субъектар баһылыктара сэргии иһиттибит. Биһиги маны кэтэспиппит ыраатта. Бу туһунан Владимир Путин кыттыылаах мунньахтарга куруук туруорсар этибит. Ол туруорсууларбыт дьэ олоххо киирэр буоллулар. Инфраструктураны сайыннарыыга бүддьүөт кирэдьииттэрэ бэриллиэхтэрэ. Бу биһиги өрөспүүбүлүкэбит курдук эрэгийиэҥҥэ улахан суолталаах. Бүддьүөппүт үгүс эрэгийиэннэртэн улахан уонна нолуок киириитэ балачча эмиэ үрдүк эрээри, инфраструктура мөлтөҕүттэн улахан сайдыы барбат. Бүддьүөт кирэдьииттэрэ 15 сыл болдьохтоон 3 бырыһыаҥҥа бэрилиннэҕинэ, биһиги үгүс сорукпутун быһаарар кыахтанабыт. Бу Өлүөнэ муостатын тутууга эрэ буолбатах. Холобур, гаастааһын, хомунаалынай хаһаайыстыба, хочуолунайдары тутуу боппуруостара.
Бэрэсидьиэн Анал этиитигэр сыыппараҕа көһүү туһунан бэлиэтээн эттэ. Ол курдук 2024 сылга диэри судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөр бары сыыппараҕа көһөн, дьон докумуон ылаары тэрилтэлэринэн сүүрбэккэ, барытын онлайн ылар кыахтаныаҕа.
ӨЛҮӨНЭ МУОСТАТА
– Айсен Сергеевич, Өлүөнэ муостатыгар тохтоотоххо, кэлиҥҥи кэмҥэ улахан хамсааһын таҕыста. Онтон дьэ тутуу хаһааҥҥыттан саҕаланыай?
– 2021 сылтан Өлүөнэ муостатын тутуу саҕаланыа диэн бүк эрэллээхпин. Сүҥкэн улахан үлэ ыытылынна. Саамай кылаабынайа, федеральнай үбүлээһиҥҥэ киллэрии боппуруоһа быһаарылынна. РФ Тырааныспарын министиэристибэтигэр муостаны тутууга тиэхиньиичэскэй сэбиэт үстэ ыытылынна. Маннык киччэллик, ымпыгар-чымпыгар диэри хасыһан өссө ханнык да тутууну кэлиҥҥи сылларга көрө иликтэр диэн миэхэ кэпсээбиттэрэ. Бу саамай сөп. Тоҕо диэтэр, бу ураты, ханна да суох кытаанах климатическай усулуобуйаҕа тутуллар муоста. Муоста 3 килэмиэтир 100 миэтэрэ уһуннаах буоларын таһынан, муостаҕа киириигэ уонча килэмиэтирдээх суол тутуллуохтаах.
ДЬОКУУСКАЙ САЙДЫЫТА
– Өрөспүүбүлүкэ киин куората салгыы хайдах хабааннаахтык сайдыаҕай? Өрөспүүбүлүкэттэн Дьокуускайы сайыннарыыга төһө үп-харчы көрүллэр?
– Дьокуускай куораты 2032 сылга диэри сайыннарыы туһунан ыйааҕым бэлэмнэнэн силигэ ситэн эрэр. 2032 сылга киин куорат төрүттэммитэ 400 сыла бэлиэтэниэхтээх. Онуоха диэри баараҕай үлэ ыытыллара күүтүллэр. Ол гынан баран, куораты сайыннарыы үлэтэ бүгүҥҥүттэн саҕаланыахтаах. Онон СӨ бырабыыталыстыбата үбүлээһин кээмэйин улаатыннарда. Бу аҕыйах хонуктааҕыта куорат саҥа баһылыга Евгений Григорьевы кытары көрсөн кэпсэттибит. Онно олорор дьиэлэр тиэргэннэрин тупсаран оҥоруу туһунан этии киллэрдим. Бу манна анаан эбии 150 мөлүйүөн солкуобай көрүллүөҕэ. Олорор дьиэлэр тиэргэннэрин тупсаран оҥоруу бырагыраамата биир сыллаах эрэ буолбакка, үс сыллаах буолуоҕа. Оччотугар дьиэлэр тастарыгар аспаал ууруллуоҕа, оҕо былаһааккалара баар буолуоҕа. 2023 сыл бүтүүтэ сүүсчэкэ дьиэ тиэргэннэрин тупсаран оҥоһуллуоҕа.
ГААСТААҺЫН
– Тыа сирин нэһилиэктэрин гаастааһыҥҥа чугастааҕы сылларга туох үлэ ыытыллыаҕай?
– «Сибиир күүһэ» магистральнай гаас турбата Ленскэй, Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри оройуоннарын нэһилиэнньэлээх пууннара гааска холбоноллоругар көмө буолуоҕа. 2020 сылга Өлүөхүмэ уонна Чульман ситимнэрин бырайыактааһын түмүктэммитэ. Билигин Алдан оройуонугар бырайыактааһын үлэтэ ыытыллар. Бырайыагын, үбүн-харчытын докумуона оҥоһуллубутун кэннэ, археологическай уонна судаарыстыбаннай эспэртиисэни ааһыы түһүмэҕэ саҕаланыаҕа. Эспэртиисэни ааспытын кэннэ «Газпром» үлэтин саҕалыаҕа. Маны таһынан «Газпром» бырагырааматын таһынан өрөспүүбүлүкэ тыа сирин гаастааһыҥҥа салгыы үлэ ыытыахтаах. Хаҥалас улууһун Хачыкаатыгар эһиилгиттэн хочуолунайы убатыллыбыт гааска (сжиженный природный газ) көһөрүү туһунан сорудахтаатым. Барыта этэҥҥэ аастаҕына, атын да нэһилиэктэргэ хочуолунайдары убатыллыбыт гааска көһөрүөхпүт.
КЭБЭЭЙИ СУОЛА
– Кэбээйигэ диэри массыына суола тутуллан үгүс киһи абыранна. Оттон салгыы Кэбээйиттэн суол тутуллуо дуо?
– «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах айан суоллара» национальнай бырайыак көмөтүнэн, отучча сыл устата тутуллубут «Кэбээйи» суолун түмүктээтибит. Урукку өттүгэр Кэбээйиттэн Дьокуускайга диэри хас да күн айаннаан кэлэр буоллахтарына, билигин биэс чааһынан тиийэр кыахтаннылар. Кэбээйилэр уонунан сыллар тухары ыра санаа оҥостубут суоллара тутуллан үлэҕэ киирбититтэн олус диэн үөрэбин. Кэбээйилэр боппуруоһу сөпкө туруораллар. Тутуу тохтоон хаалбакка, салгыы атын нэһилиэнньэлээх пууннарга диэри ыытыллыахтаах.
ХААРБАХТАН – САҤАҔА
– Хаарбах туруктаах дьиэттэн көһөрүү бырагыраамата хаһан түмүктэниэҕэй?
– Хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэттэн дьону көһөрүү – Арассыыйаҕа уонна Саха сиригэр биир дьоһун суолталаах национальнай бырайыагынан буолар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр хаарбах туруктаах дьиэ ахсаана олус элбэх. Уопсайа биир мөлүйүөн квадратнай миэтэрэ иэннээх дьиэттэн дьону көһөрүү соруга турар. Бырагыраама өрөспүүбүлүкэ бары муниципальнай оройуоннарыгар ыытыллар. Ол гынан баран, усулуобуйата уонна ирдэбилэ араастаһар. 2025 сыл балаҕан ыйыгар диэри хаарбах дьиэҕэ олорооччу дьон бары саҥаҕа көһүөхтээхтэр. Билигин РФ бырабыыталыстыбата бырагырааманы өссө эрдэ киллэрэр туһунан этэн турар. Бу, бастатан туран, тутуу хампаанньаларын кыаҕыттан тутулуктаах.
ОЙУУР БАҺААРДАРА
– Кэнники икки-үс сылга кураан сайын тураннар, ойуур баһаардара элбээтэ. Эбиитин нэһилиэнньэлээх пууннарга ойуур баһаардара чугаһаан улахан кутталы үөскэтэллэр.
– Кэлиҥҥи сылларга Арктика оройуоннарыгар ойуур баһаардарын туруута элбээбитэ үгүс киһини долгутар. Онон Дьааҥы Баатаҕайыгар отут үлэһиттээх киин тэрилиннэ. Ойуур баһаардара турар түгэннэригэр, Арктика оройуоннарыгар бу киин үлэһиттэрэ уоту умулларыыга үлэлиэхтэрэ. Туһааннаах ыйаахха номнуо илии баттаабытым.
Кэлиҥҥи сылларга килиимэт уларыйан уонна сайынын курааннаан, ойуур баһаардарын туруута элбээтэ. Былырыын балаҕан ыйын бүтүөр диэри күүстээх ойуур баһаардара турбуттара. Быйыл ойуур баһаардарын умулларыыга бүддьүөттэн 800 мөлүйүөн солкуобай тыырыллыахтаах.
edersaas.ru