Ил Дархан Айсен Николаев ааспыт алта ый түмүктэрин туһунан “Саха сирэ” хаһыат ааҕааччыларыгар анаан кэпсээтэ.
Экэниэмикэ
Манна, алта ый түмүгүнэн сайдыы баран иһэр. Сүрүн кыһалҕа «АЛРОСА» чааһыгар үөскээтэ. Алмаас ырыынага эмискэ балайда аллараа халбаҥнаабыта. Мин санаабар, сыл бүтэһигэр балаһыанньа тупсуоҕа. Ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, балаһыанньа бэрдэ суох – алмаас сыанатын да чааһыгар, атыытын да чааһыгар. Ол эрээри хампаанньа өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр нолуогу толору төлүө диэн эрэнэбин. Биири тоһоҕолоон этиэм этэ – экэниэмикэбит сайдан иһэр. Тоҕо диэн ыйытыаххыт. Тоҕо диэтэргит, атын салаалар сайдан иһэллэр – ньиэби хостооһун уонна маны тэҥэ, таас чоҕу, кыһыл көмүһү. Онон барыта тэҥнэһиэ диэн санаалаахпын.
Национальнай бырайыактар
Бу сүҥкэн суолталаах соруктар син толоруллан иһэллэр эрээри, хаарбах дьиэттэн көһөрүүгэ уонна суол оҥоруутугар ыйытыылар бааллар.
Сорох-сорох улуус дьаһалталарын баһылыктара дьалаҕай сыһыаннара, миэстэтигэр сөптөөх үлэни ыыппаттара көстөр. Кинилэр эппиэтинэһи өрөспүүбүлүкэҕэ эбэтэр атын дьоҥҥо соҥноон баран, туора туран хаалыахтарын баҕараллар. Дьиэ тутуллуохтаах сирдэрин булбаттар, сири үллэрэр туһугар куонкурустары ыытарга тиэтэйбэттэр. Быйыл дойду бырабыыталыстыбатыттан хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэх үп көрүллэн турар. Холобур, Алдаҥҥа, этэргэ дылы, куорат аҥаарын көтүрэн баран саҥа дьиэ тутуллуохтаах. Бүгүҥҥү күҥҥэ оройуоҥҥа 181 тыһыынча квадратнай миэтэрэ дьиэ саахалланар туруктаах. Биллэн турар, тутуу ыытыллар сирэ бэлэмнэммэтэх, уу, уот, ититии ситимнэрэ тардыллыбатах буоллахтарына — бу кыаллыбат дьыала. Хомойуох иһин, улуус уонна куорат дьаһалталара былаас былдьаспыттарын түмүгэр, бу хайысхаҕа улахан бытаарыы тахсыбыта.
Баһылыктары мин сэрэппитим — бу дьылга көрүллүбүт үбү туһаҕа кыайан таһаарбатаххытына, харчыгытын инники күөҥҥэ сылдьар улуустарга үллэриэхпит диэн.
Суол тутуутугар Дьокуускай эмиэ хаалан иһэрэ дьиксиннэрэр. Быйыл хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэх үп – 1,5 миллиард солкуобай – көрүллүбүтэ. Үгүс суол чөлүгэр түһэриллиэхтээх эрээри, куораттар сыарҕалара олус бытаан. Урукку сылларга куоракка муҥутаан 1 миллиард 200 мөлүйүөнү онтон-мантан мунньан-тараан буларбыт. Куорат олохтоохторо суол оҥоруута болдьохтон хаалан иһэрин көрө-билэ сылдьаллар. От ыйын саҥата буолла эрээри – улахан хамсааһын суох. Сайын кылгас. Бигэргэммит былаан олоххо киирбэтэҕинэ, улахан айдаан тахсыаҕа. Маны таһынан, кэлэр сылларга федеральнай былаастан итиччэ харчыны ыларбыт уустук буолуон сөп.
Онон аатыгар эрэ үлэлиир, бэҕэһээҥҥи күнүнэн олорор табыллыбат. Олохтоох салайыныы боппуруостарыгар департамеҥҥа, балаһыанньаны кытаанах хонтуруолга ы???????, ларыгар, ирдэнэр буоллаҕына – көмөлөһөллөрүгэр сорудахтаабытым. Туох туһунан кэпсэтии барарын өйдөөбөт баһылыктар баар буоллахтарына, маннык дьон өрөспүүбүлүкэ оройуоннарын салайыа суохтаахтар.
Таһаҕаһы тиэрдии, кыстыкка бэлэмнэнии
Өссө биир сайыҥҥы соругунан – хоту улуустарга таһаҕаһы тиэрдии буолар. Өлүөнэҕэ уу таһыма бүгүҥҥү күҥҥэ үрдүк. Дьааҥыга күһүн диэки күчүмэҕэйдэр үөскүөхтэрин сөп.
Кыстыкка бэлэмнэнии биһиэхэ тыын боппуруос буолара биллэр. Хомойуох иһин, Дьокуускай куорат хаалан иһээччилэр кэккэлэригэр баара кутталы үөскэтэр. Олох-дьаһах хаһаайыстыбатын салаатыгар сөптөөх үбү-харчыны көрбөтөхтөрө, сарбыйбыттара. Ол түмүгэр кыстыкка бэлэмнэнии үлэлэрэ мөлтөхтүк баран иһэллэр. Хочуолунайдарын, итии уу барар ситимнэрин чөлүгэр түһэрэр үлэлэргэ болдьохтон хаалыы тахсыбыт. Мин чопчу билэбин – бу хайысхаҕа араас кыһалҕалар үөскүөхтэрэ, онон эрдэттэн кэтээн көрүү, хонтуруол ыытыллыахтаах.
Үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабыла
Социальнай эйгэни кэлиҥҥи кэмҥэ араас чэпчэтии, хамнас ылар эрэ салаа курдук көрөллөр. Сөптөөх үлэ-хамнас барбат, ирдэбил, хонтуруол суох. Бу эйгэҕэ уларыйыы тахсара уолдьаста.
Тыа улууһун орто оскуолатыгар биир кэлим эксээмэн (БКЭ) түмүгүнэн биир үөрэнээччи математикаҕа 100-тэн 9 эрэ баалы ылбыт. Мин итэҕэйбэккэбин, хос ыйыттарбытым. Ону кырдьык диэн бигэргэппиттэрэ. Бу иэдээн. Ол аата бу оҕо дьылҕата сарбыллар. Кинини ханнык даҕаны орто үөрэххэ ылбаттар, оччоҕуна олох да идэтэ суох хааларыгар тиийэр. Үөрэтии хаачыстыбата быстар мөлтөҕүттэн, маннык намыһах билиилээх оҕолор тахсаллар. Дьон-сэргэ «дэриэбинэлэри эһэн эрэллэр” диэн айдаараллар… Мин этиэм этэ, билигин бу хайысхаҕа уларытыы киллэрбэтэхпитинэ, кэлэр көлүөнэлэр дьылҕаларын сарбыйабыт.
“Аатырбыт” 202-с уураах – Чекин саҕана оҥоһуллубут докумуон. Сүрүн соруга – сарбыйыы эрэ. Билигин буоллаҕына, хас биирдии улууһу үөрэтэн баран, быһаарыы ылыныахха наада. Сорох улуустарга бу уларытыы түмүгэр, төттөрүтүн, бүддьүөт харчытын кэмчилээһин тахсар. Холобур, икки сыллааҕыта Усуйаана баһылыга уларытыылары киллэрэн, 200 мөлүйүөн кэриҥэ харчыны кэмчилээбит. Ону Үп министиэристибэтэ барытын төттөрү ылбыт. Ити олох сыыһа. Ити кэмчилэммит харчыттан барыта да буолбатар, кырата 150 мөлүйүөнэ улууска хаалан, оҕо уһуйааннарын, оскуолалары, балыыһалары өрөмүөннээһиҥҥэ ыытыллыахтаах.
Өссө төгүл этэбин, үгүс тэрилтэлэр хамнас эрэ ылар сирдэргэ кубулуйдулар. Ол 100-тэн 9 эрэ баалы ылар оҕону үөрэтэн таһаарбыт учуутал учуутал аатыгар хайдах даҕаны эппиэттэспэт. Ханнык баҕарар үлэһит үчүгэй көрдөрүүлээх, таһаарыылаах, айымньылаах үлэтин иһин эрэ сөптөөх хамнаһы аахсыахтаах, үлэһит аатын сүгэрин эрэ иһин буолбакка.
Ойуур баһаардара
Билигин хоту улуустарга уот турбута биллэр. Муомаҕа 60 тыһыынча гектар умайар буоллаҕына, Дьааҥыга — 350 тыһыынча гектар иэннээх сир. Бу барыта дьалаҕай сыһыантан уонна эппиэтинэһэ суохтан тахсыбыт. Бастатан туран, өртөөһүн үлэтин кэмигэр сэрэҕэ суох туттан, суруллубут быраабылалары толорботохторуттан, уот барыытын хонтуруоллаабатахтарыттан. Иккиһинэн, олохтоох дьаһалта кэмигэр биһиэхэ биллэрбэккэ, уот тэнийбитин кистээбиттэрин, бириэмэни ыыппыттарын түмүгэр бүгүн маннык балаһыанньа үөскээтэ. Мин сорудахпынан бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов видео-сибээс нөҥүө мунньахтары ыыппытыгар, олохтоох былаастар, бэйэбит кыахпытынан умулларыахпыт диэн дакылааттыыллар эбит. Кэлин биирдэ, кини солбуйааччытын Денис Белозеровы Баатаҕайга ыыппытым кэннэ, балаһыанньа лаппа уустугурбута биллэн тахсыбыта.
Билигин борокуратуура, Ыксаллаах быһыыга-майгыга быыһыыр сулууспа үлэһиттэрэ ирдиир үлэни ыыта сылдьаллар. Буруйдаахтар биллэллэр, силиэстийэ быһаарыаҕа, ким туохха эппиэтинэс сүгэрин.
Ыһыах
Туймаада ыһыаҕын кэмигэр Аан дойдутааҕы этническэй спорт көрүҥнэрин федерациятын баһылыга, Турция Аҕа баһылыгын Реджеп Эрдоган уола Билал кэлэ сырытта.
Кини Саха сиригэр кэлиэҕин уруккуттан баҕарар эбит. Былырыын мас-рестлинг аан дойдутааҕы чөмпүйэнээтин көрө кэлиэн баҕарбыт да, сатамматах. Бу сырыыга кини, Баһылай Манчаары аатынан Спорт национальнай көрүҥнэрин киинигэр хапсаҕайы, мас тардыһыытын кытта билсэн, ыһыахха “Өбүгэлэр оонньууларын” уонна “Дыгын оонньууларын” илэ хараҕынан көрөн астыммыт.
Маннык таһымнаах дьон биһиэхэ сырыылара улахан суолталаах. Мас тардыһыытын олимпийскай көрүҥ оҥорорбут туһугар өйүүр ааттаах-суоллаах киһи төһөнөн элбэх баар да, соччонон үчүгэй. Билал Эрдоган сырыыта бу хайысхаҕа, кыра да буоллар, инникигэ хардыынан буолар.
Манна эбэн эттэххэ, быйылгы Туймаада ыһыаҕар 15 омук дойдуларыттан ыалдьыттар кэлэн бардылар. Бу биһиги төрүт бырааһынньыкпыт атын дойдуларга интэриэһи тардарын туоһулуур уонна Саха сирин аата ааттанарын бэлиэтэ буолар.
Аахпыккыт курдук, Саха сиригэр бүгүн үтүө уларыйыылар кэмнэрэ кэллэ. Бу хамсааһыннар дойду салалтатын быһаччы өйөбүллэринэн баран иһэллэр.
Айсен Сергеевич төһө даҕаны мэһэйдэри уонна харгыстары көрүстэр, туруоруммут дьоһун соруктарын олоххо киллэрэргэ санаата бөҕөх уонна күүстээх. Бу барыта Саха сирин хас биирдии олохтооҕун олоҕун-дьаһаҕын тупсарарга, байылыат оҥорорго туһуланар.
Родион КРИВОГОРНИЦЫН, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru