Айсен Николаев: «Кыһыл-Сыр — 84 км» — сайдыыга төһүү»
Дойду тэбэр сүрэҕэр
Муус устар 18-19 күнүгэр Ил Дархан Москва куоракка үлэлээтэ. Айсен Николаев үлэтинэн сырыытыгар федеральнай биэдэмэстибэлэр уонна тэрилтэлэр салайааччыларын кытта көрсөн эрэгийиэн олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайдыытын ыйытыыларыгар кэпсэтиилэри ыытта. Итини сэргэ кини Федерация Сэбиэтин иһинэн үлэлиир Уһук Илин, Арктика уонна Антарктика боппуруостарыгар Сэбиэт мунньаҕар кытынна.
Муус устар 19 күнүгэр Ил Дархан Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Галина Карелованы кытта көрүстэ. Салайааччылар хоту таһаҕаһы тиэйиигэ аналлаах сокуону ылыныы боппуруостарын уонна Хотугу муоранан суолу сайыннарыы 2035 сылга диэри былаанын туһунан кэпсэттилэр.
«Биһиги Хотугу муоранан суол сайдыытын кытта хоту таһаҕаһы тиэйии эрэ буолбакка, Арктикаҕа бырамыысалыннай кииннэр боппуруостара эмиэ быһаарыллыахтара диэн эрэнэбит. Улахан суолталаах ыйытыыларынан аварийнай-быыһыыр систиэмэни модернизациялааһын уонна аварийнай-быыһыыр флоту тэрийии буолар. Маннык күүстэр Илиҥҥи Арктикаҕа баазаланан турар биир кииннэринэн Тиксии пуорт буолуон сөп. Биһиги бу пуорду модернизациялыырга былаанныыбыт», – диэн эттэ Ил Дархан.
Муус устар 19 күнүгэр Айсен Николаев Москваҕа дойду Федеральнай мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин иһинэн үлэлиир Уһук Илин, Арктика уонна Антарктика боппуруостарыгар Сэбиэт мунньаҕар кытынна. Манна Хотугу муора суолун сайыннарыы боппуруостарын көрдүлэр.
Айсен Николаев тыл этэригэр өрөспүүбүлүкэ порт инфраструктуратын сайыннарыыга этиилэрин иһитиннэрдэ уонна Хотугу муоранан суолга биир тутаах пуордунан Тиксии буоларын, бу пуорду сайыннарыыга улахан болҕомтону ууруохха наадатын бэлиэтээтэ.
«Биһиги Саха сирин арктическай зонатын сайыннарыыга бырайыактарбыт кэлэр сылларга грузовой бааза лаппа улаатыытыгар тиэрдиэхтэрэ. Тиксиигэ таһаҕаһы тиэйии 20 мөлүйүөн тоннаҕа тиийдэҕинэ, Найба дириҥ уулаах пуордун тутуу боппуруоһа туруоҕа», – диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев.
Арктическай зонаҕа пуорт инфраструктуратын сайыннарыыга этиилэр Хотугу муора суолун көдьүүһүн улаатыннарыыга туһуланар эбит буоллахтарына, өрөспүүбүлүкэҕэ ити киэҥ сиринэн тайаан олорор дьону-сэргэни хааччыйар туһугар транспортнай-логистическай ыллыктары кэҥэтиигэ, итиэннэ дойду таһымынааҕы бөдөҥ инвестиционнай бырайыактары олоххо киллэриигэ наада.
Гаастааһын
Муус устар 20 күнүгэр Ил Дархан Бүлүү улууһун Кыһыл Сыыр бөһүөлэгэр үлэлээтэ. Үлэтинэн сырыытыгар Айсен Николаев аан маҥнай Саха сиринээҕи топливнай-энергетическай хампааньыйа оҥорон таһаарар эбийиэктэригэр сырытта. Тэрилтэ салайааччыта Андрей Коробов сууккаҕа 10 мөлүйүөн кубическай миэтирэ гааһы аһарар кыамталаах гааһы кэлимник бэлэмниир установканы көрдөрдө. Бу эбийиэктэн куурдуллубут гаас магистральнай турбанан өрөспүүбүлүкэ киин улуустарыгар уонна Бүлүү бөлөҕүн оройуоннарыгар барар.
Итиэннэ салайааччылар бөртөлүөтүнэн көтө сылдьан хампааньыйа түөрт тутулла турар скважиналарын көрдүлэр уонна 22-с скважинаҕа үүттээһини саҕалыыр тэрээһиҥҥэ кытыннылар.
«Акционердара уларыйыаҕыттан Саха сиринээҕи топливнай-энергетическай хампааньыйа үлэтэ уларыйда. Ити оҥорон таһаарыыга, экологияҕа сыһыаныгар уонна олох-дьаһах өттүттэн эппиэтинэһигэр көстөр. Саппааһы улаатыннарыыга үлэ үчүгэйдик барара көстөр. Эрдэ 350 млрд кубометр диэн эбит буоллаҕына, билигин 560 млрд кубометров туһунан кэпсэтии барар. Бэрт сотору саппаас триллион кубометрга тиийэрэ буолуо дии саныыбын. Ити Охотскай муора кытылыгар тахсыылаах Саха сиринээҕи илиҥҥи газовай бырайыагы саҕалыырга кыаҕы биэриэҕэ. ЯТЭК бүгүн куһаҕана суох көрдөрүүлээх», — диэн эттэ Айсен Николаев.
Салгыы ЯТЭК социальнай эппиэтинэһин чэрчитинэн модернизациялаабыт, өрөмүөннээбит Кыһыл Сыыр орто оскуолатыгар сырытта, үлэһиттэригэр туппут саҥа кыбаарталын, Бүлүү өрүһүн үрдүгэр оҥорбут сынньанар сирин баран көрдө. Хампаанньа бөһүөлэк биир сүрүн уулуссатын сырдатыы систиэмэтин реконструкциялаабыт, ыччаттарга уонна оҕолорго анал трассалаах уонна тренердэрдээх мотокулууп арыйбыт.
Айсен Николаев «Кыһыл-Сыр — 84 км» магистральнай гаас турбатын үһүс утаҕын тутуу саҕаланыытын үөрүүлээх тэрээһинигэр кытынна.
«Биһиги бүгүн өрөспүүбүлүкэ газовай бырамыысалыннаһыгар историческай тэрээһиҥҥэ кэлэн турабыт. Бу тутуу 2024 сылга бүттэҕинэ, Саха сирин эниэргийэнэн уонна гааһынан хааччыйыы систиэмэлэрин эрэллээх буолуулара лаппа үрдүөҕэ. Ити өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан төһүү буолуоҕа, гааска ситимигэр саҥа дьиэлэри, социальнай эбийиэктэри, промышленнай тэрилтэлэри холбуур кыаҕы бириэҕэ», — диэтэ Айсен Николаев.
Эбийиэк барыллаан сыаната 5,4 млрд солкуобай. Айсен Николаев, Госдума дьокутаата Галина Данчикова, бырамыысалыннас министиэристибэтэ уонна «Сахатранснефтегаз» хампааньыйа федеральнай былаас уорганнарын кытта утумнаах үлэлэрин түмүгэр федеральнай бүддьүөттэн бу тутууга 2,8 млрд солкуобайы биэрдилэр. Итини сэргэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн манна 1,352 млрд солкуобай уонна АО «Сахатранснефтегаз» инвестиционнай бырагырааматынан бэйэтин үбүттэн 1,296 млрд солкуобай көрүлүннэ. «Кыһыл-Сыыр – 84 км» гаас тубата «Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар – 100 эбийиэги» бырагыраамаҕа киирэр.
Олохтоох салайыныы
Муус устар 21 күнэ. Айсен Николаев олохтоох салайыныы күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Олохтоох салайыныы норуокка саамай чугас былаас уоргана буолан, судаарыстыба сайдыытыгар оруола сүҥкэн. Айсен Николаев этэринэн, Саха сиригэр олохтоох салайыныы ураты тиһигэ үөскээн турар. Миэстэтигэр боппуруостар төһө түргэнник, сөпкө быһаарыллалларыттан олох-дьаһах хаамыыта тутулуктаах. Нэһилиэнньэ бэйэтэ манна быһаччы кыттыһар, этиилэри, туруорсуулары киллэрэр, туолуутун хонтуруолуур. Быйыл балаҕан ыйыгар муниципальнай тэриллииллэр сэбиэттэрин IX сийиэһэ ыытыллыаҕа. Онно олохтоох салайыныыга тирээн турар боппуруостары ырытыахтара.
Муус устар 22 күнэ. Айсен Николаев улуустар уонна куорат уокуруктарын баһылыктара кыттыылаах олохтоох салайыныы Сэбиэтин ыытта. Дьон дьарыктаах, дохуоттаах буолуута инники күөҥҥэ туруохтааҕын санатта. Өрөспүүбүлүкэҕэ экэниэмикэ бары хайысхатыгар 15,5 млрд солк. кэриҥэ көмө оҥоһулунна.
Хас биирдии муниципальнай тэриллии нэһилиэнньэҕэ, урбааҥҥа көмө оҥоруутугар чуолкай былааннаах үлэлиэхтээх. Национальнай бырайыактары олоххо киллэрии, суолу уонна социальнай эбийиэктэри тутуу тус хонтуруолга тутуллуохтаах.
Быйыл ойуур баһаарын сэрэтиигэ, умуруорууга федеральнай үп кээмэйэ 5,6 төгүл үрдээтэ, баһаары умуруорууга үлэлиир бөлөх 1119 киһиэхэ тиийэ улаатта, анал тиэхиньикэ ахсаана элбээтэ. Ол эрээри бэрэбиэркэ түмүгүнэн сорох улуустар ситэ бэлэмэ суохтара көстүбүт. Нэһилиэнньэлээх пууннары кыйа анал балаһа 71% эрэ оҥоһуллубут. Айсен Николаев ойуур баһаарыгар толору бэлэм уонна хонтуруоллуур туһааннаах уорганнартан сэрэтиини ылбатах муниципальнай тэриллиилэргэ олохтоох бүддьүөтү тэҥнээһинҥэ эбии үбүлээһини көрөр тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ.
Тутуу уонна тастан киирэри солбук
Муус устар 21 күнэ. Ил Дархан эрэгийиэн экэниэмикэтэ бигэ туруктаах буолуутугар анаммыт суһал ыстаап мунньаҕар тутуу уонна тастан киирэр табаары солбуйуу боппуруостарын көрдө. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин кулун тутар ыйдааҕы көрдөрүүтэ былырыыҥҥыны кытта тэҥнээтэххэ ордук. Ол эрээри инники өттүгэр элбэх үлэ күүтүллэр. Айсен Николаев тутууга хантараак быһыытынан көрүллүбүт абаансаны хойутаппакка уонна толору кээмэйинэн биэрэргэ сорудахтаата.
Муус устар 21 күнэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ туризмы сайыннарыыга бэйэ-бэйэтин кытта ситимнээх инвестиция үс сүрүн бырайыага олоххо киирэр. Ил Дархан Дьокуускай аэропордун саҥардыы, бастакы түөрт сулустаах гостиница комплексын тутуу уонна «Өлүөнэ очуостара» туризм кластерын сайыннарыы боппуруостарын көрдө. Аан дойду таһымнаах пуорт терминалын саҥардыыны бырабыыталыстыба бары өттүнэн өйүүр. Пуорт тулатынааҕы сир дьоҥҥо табыгастаах гына оҥоһуллуохтаах. Ил Дархан Дьокуускай куоракка тутуллуохтаах түөрт сулустаах бастакы гостиница бырайыагын тупсарарга эттэ. Хаҥалас улууһун Батамайыгар тэриллибит «Өлүөнэ очуостара» туризм комплекса кэҥиэхтээх. Бастакы эбийиэктэригэр дьон биһирээн сынньанар. Онно тиийэр суолу тутуу бырайыагын оҥорорго Айсен Николаев сорудахтаата.
Үүнэр көлүөнэ
Муус устар 22 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ сүүс сыллаах үбүлүөйүн чэрчитинэн Дьокуускайга «IT-куб» оҕо дьоҕурун сайыннарар сыыппара киинин дьиэтэ аһылынна. Маныаха 1,5 тыһ. кв. миэтэрэ иэннээх сиргэ өрөмүөн ыытыллыбыт. Төрт мэндиэмэҥҥэ 13 кэбиниэт, ол иһигэр коворкинг, медиатека, саахымат хоһо, интерактивнай саала оҥоһуллубут. Билигин кииҥҥэ 850-тэн тахса оҕо бырагыраамалааһыҥҥа, дизайны, мобильнай сыһыарыылары, оонньуулары оҥорууга үөрэнэллэр. Айсен Николаев оҕолору эҕэрдэлээтэ уонна кииҥҥэ ноутбуктары атыылаһарга сертификат туттарда.
Афанасий Ноев,
Ил Дархан пресс-сэкирэтээрэ