Балаҕан ыйын 13 күнүгэр Ил Дархан Алдан улууһугар үлэлээтэ. Куоракка кэлээт, өрөспүүбүлүкэ баһылыга «Солнечнай» микро-оройуоҥҥа хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү бырагырааманан тутуллубут элбэх квартиралаах дьиэни көрдө. Бу сыл олунньутугар 40 ыал кыбартыыраларын күлүүһүн туппуттара. «Солнечнай» микро-оройуоҥҥа бу дьиэни тэҥэ икки биэс мэндиэмэннээх дьиэ киирэр. Кэлэр сылларга саҥа микро-оройуон инфраструктурата оҥоһуллан силигин ситтэҕинэ, куорат тас көрүҥүн биллэ тупсарыаҕа. Саҥа дьиэ олохтоохторо дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путинҥа, Ил Дархан Айсен Николаевка, Бырабыыталыстыбаҕа и улуус салалтатыгар сылаас, тупсаҕай дьиэлэммиттэрин иһин махтаналлар.
Салгыы Айсен Николаев Алдаҥҥа «Энергетик» спортивнай-чэбдигирдэр комплексы үлэҕэ киллэрии тэрээһинигэр кытынна. 1974 сыллааҕы дьиэҕэ 1992 ссыллаахха бассейны эбии сыһыары туппуттара. Комплексы 2016 сыллаахха көтүрэннэр. саҥаттан туттулар. Аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир уораҕай уопсай иэнэ — 2 тыһ. кв. м., 25 миэтэрэ уһуннаах, 8,5 миэтэрэ кэтиттээх бассейннаах. Ил Дархан куорат олохтоохторун үөрүүлээх түгэнинэн эҕэрдэлээтэ уонна мантан Саха сирин, Арассыыйа, аан дойду спортивнай сулустара иитиллэн тахсыахтара диэн бэлиэтээтэ. Улуус баһылыга Северин Поздняков олохтоохтор ааттарыттан өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар махталын биллэрдэ.
Айсен Николаев 1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр олохторун толук уурбут буойуттары уонна тыылга үлэлээбиттэри кэриэстээн Кыайыы обелискатыгар сибэкки дьөрбөтүн уурда. Алдан военкоматыттан Кыһыл Аармыйаҕа 11 740 киһи ыҥырыллыбыт, ол иһигэр 1941-1942 сс. — 9 217 киһи. Сэрииттэн 7 130 киһи эргиллибит, 4 610 киһи сэрии толоонугар охтубут эбэтэр сураҕа суох сүппүт. Алданнартан 7 киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатын ылбыта.
Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин балаҕан ыйын 10 күнүнээҕи Ыйааҕынан Алдан куоратыгар «Килбиэннээх үлэ куората» бочуоттаах аат иҥэриллибитин бэлиэтиир үөрүүлээх тэрээһин куораттааҕы Култуура дыбарыаһыгар буолла. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүгэр сүдү суолталаах историческай түгэнинэн мустубут дьону эҕэрдэлээтэ. Ил Дархан бэлиэтээбитинэн, бу бочуоттаах ааты иҥэрии Алдан Улуу Кыайыыга «көмүс» кылаатын билинии буолар. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Алдан горняктара 16 тонна кыһыл көмүһү хостообуттара, сүлүүдэни, хайа хурустаалын байыаннай бырамыысалыннаска туттулларын хааччыйбыттара. Тыылга дьахталлар, улаатан эрэр оҕолор, кырдьаҕастар эр дьону солбуйан фабрикаларга, драгаларга, артыалларга күргүөмнээх үлэлээбиттэрэ. Алдан бу куонкуруска кыттарын иһин үтүө көҕүлээһини Саха сирин олохтоохторо өйөөннөр, биир ый иһигэр 100 тыһыынча кэриҥэ куолаһы биэрдилэр. 2023 сылга көмүстээх Алдан төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтииригэр дьоһун бэлэх буолар. Айсен Николаев Алдан куорат инники социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын хайысхаларын торумнуур анал Ыйаах бэлэмнэнэрин туһунан иһитиннэрдэ.
Балаҕан ыйын 14 күнүгэр Ил Дархан Нам улууһугар аҕам саастаах уонна доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо анаммыт дьиэ бастакы сыбаайатын түһэриигэ кытынна. 65 киһи олоруохтаах эбийиэгэ «Демография» национальнай бырайыак чэрчитинэн «Аҕам саастаах көлүөнэ» эригийиэннээҕи бырайыагынан тутуллар. Айсен Николаев аҕам саастаах уонна доруобуйаларынан хааччахтаах дьон туһугар кыһамньы, кинилэр доруобуйаларын көрүү судаарыстыба биир сүрүн соруга буоларын бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Бырабыытылыстыбаҕа, Үлэ, социальнай сайдыы министиэристибэтигэр дойду салалтатын кытта социальнай инфраструктураны сайыннарыыга ыытар үлэтин иһин махтанна. Үһүс сылын олоххо киирэр национальнай бырайыагынан Бүлүү улууһун Сосновкатыгар психоневрологическай диспансер тутуллубута. Билигин Өлүөхүмэҕэ аҕам саастаах уонна доруобуйаларынан хааччахтаах дьон дьиэлэрэ дьэндэйэр. Ил Дархан маннык дьиэлэр тутуллаллара олорор усулуобуйаны тупсарарын сэргэ саҥа үлэ миэстэтин таһаарарын эттэ. Намҥа интэринээт дьиэтин таһыгар чэбдигирии территорията үөскүөҕэ, киин балыыһа өссө биир куорпуһа тутуллара былааннанар. Интэринээт дьиэтэ 2024 сылга үлэҕэ киириэҕэ.
Балаҕан ыйын 14 күнүгэр Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ сиригэр -уотугар ойуур баһаарынан биллэриллибит эрэгийиэн таһымнаах ыксаллаах быһыы-майгы эрэһиимин уһулар туһунан Ыйааҕы таһаарда. Манан сиэттэрэн Саха сирин бары улуустарыгар бултааһын көҥүллэннэ. Ол туһунан Ил Дархан ойуур баһаарын умулларыыга үлэлэспит дьону кытта көрсүһүүтүэр биллэрдэ. Кини уоту утары охсуһааччыларга федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ наҕараадаларын, «Ойуур баһаарын умулларыы кыттыылааҕа» диэн аан бастаан олохтоммут бэлиэни туттарда.
Балаҕан ыйын 14 күнүгэр суһал ыстаап мунньаҕар санитарнай-эпидемиологическай быһыы-майгы тупсубатаҕа бэлиэтэннэ. Үгүс улууска дьон уоппускаттан кэлиитинэн уонна үөрэх саҕаламмытынан, оттон сорох улуустарга вакцинаны ылыы бытаанынан, ойуур баһаарын умулларыыга элбэх киһи кэлэн үлэлээбитинэн, коронавируһынан ыалдьыы миэстэтигэр улааппыт. Ил Дархан күһүн ОРВИ турар кэмигэр коронавирус ыарыыта таһыччы тарҕаныытын таһаарбат туһуттан, улуус уонна куорат уокуруктарын баһылыктарыгар грипп утары быһыыны, вакцинацияны уонна хаттаан вакцинацияны тэтимнээхтик ыытыыны сүрүннүүллэригэр соругу туруорда. Баһылыктар оскуолалар, уһуйааннар үлэлэрин ураты хонтуруолга туталларыгар, ыарыы түбэлтэтэ билиннэ да, хааччахтыыр миэрэни ылалларыгар ыйда.
Балаҕан ыйын 15 күнүгэр Ил Дархан Хаҥалас улууһугар үлэлээтэ. Өктөмҥө П.И.Шадрин аатынан оскуола-уһуйаан саҥа таас дьиэтин арыллыытыгар кыттыыны ылла. Айсен Николаев 2018 с. учууталлары уонна үөрэнээччилэри кытары көрсөн баран, нэһилиэк дьоно өр кэтэспит тутууларын туһунан быһаарыыны ылыммыта. 2019 с. муус устарга үлэ саҕаламмыта. Икки мэндиэмэннээх 5 тыһ. тахса кв. м. иэннээх эбийиэк «Үөрэхтээһин» национальнай бырайыак чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бырагырааматынан тутулунна. Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Ил Дархан оҕолорго оскуолаларын, уһуйааннарын харыстыылларыгар, кыһамньылаахтык үөрэнэллэригэр, дьоһун дьон буола улааталларыгар баҕарда. Тутааччыларга, үбүнэн, үлэнэн көмөлөспүт дьоҥҥо махтанна. Мааны тупсаҕай оҥоһуулаах оскуола Саха сиригэр тутуллар оскуолаларга бастыҥ холобур буолуоҕа диэн бэлиэтээтэ итиэннэ оскуолаҕа оптуобус ыларга сэртипикээт туттарда.
Айсен Николаев «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар» национальнай бырайыак чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ таһымнаах «Умнас» айан суолун Покровскайтан Мохсоҕоллооххо диэри учаастагар үлэ хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ. Быйыл 16 км усталаах суол учаастага өрөмүөннэниэхтээҕиттэн 3 км ситэриллэрэ хаалбыт. Кэлиҥҥи үс сыл устатыгар 60 км суол оҥоһулунна. Нэһилиэнньэлээх пууннарга диэри 16 км суол өрөмүөннэннэ. Сылын ахсын 13 км итэҕэһэ суох суолу оҥорор сорук турар. Быйылгыттан Тумултан Тиит Арыыга диэри 12 км усталаах суол бырайыага оҥоһуллар, чугастааҕы сылларга үлэ саҕаланыахтаах.
Хаҥаласка сырыытыгар Ил Дархан ойуур баһаарын умулларыыга бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн улахан кылааттарын киллэрбит улуус сэттэ нэһилиэгин олохтоохторугар махтанна уонна өйдөбүнньүк бэлиэни туттарда.
Балаҕан ыйын 15 күнүгэр Айсен Николаев Өктөмҥө а саҥа аһыллыбыт оскуола-уһуйаан бибилэтиэкэтин саалатыгар суруналыыстарга анаан улахан пресс-кэмпириэнсийэни ыытта. Ил Дархан ойуур баһаардарыттан нэһилиэнньэлээх пууннары харыстааһын, хамсык дьаҥын утары охсуһар миэрэлэр, оскуолалары уонна уһуйааннары тутуу, тыа хаһаайыстыбатын өйөөһүн, куораттарга тупсаҕай эйгэтин тэрийии уонна да атын ыйытыыларга хоруйдаата. Айсен Николаев Саха сиригэр оскуолалары уонна уһуйааннары тутуу биир сүрүн боппуруоһунан буоларын бэлиэтээтэ. Саха сиригэр 2018 сылтан 26 оскуола уонна 55 уһуйаан тутуллубут. 2021 сылы түмүктүү 14 оскуола уонна 14 уһуйаан дьиэтин үлэҕэ киллэрэр сорук турар. 2024 сылга диэри өссө 36 оскуоланы тутар былаан баар. Ураты болҕомто Дьокуускай куорат уокуругар ууруллар. «ВЭБ.РФ» судаарыстыбаннай хампаанньаны кытта 12 оскуоланы Дьокуускайга уонна Жатайга тутан, 17 тыһыынча саҥа үөрэх миэстэтин тэрийэр былааннаах. Пандемия туһунан боппуруоска эппиэттииригэр, Айсен Николаев Саха сиригэр нэһилиэнньэ 75% коронавируһу утары быһыы ылбыта бу дойду үрдүнэн биир үчүгэй көрдөрүү буоларын бэлиэтээтэ. Ол эрээри кэккэ улууска вакцинация таһыма син биир намыһах. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар туһаайан, вакцинацияттан доруобуйа тутулуктааҕын санатта. Маны тэҥэ быйыл төһө да ойуур баһаара, пандемия харгыстаабытын үрдүнэн, 12 улууска 43 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа ааспыт нэдиэлэҕэ түргэн тэтимнээх интэриниэт киллэриллибит. Онон билигин Саха сиригэр 350 нэһилиэнньэлээх пуун, нэһилиэнньэ 88% түргэн тэтимнээх интэриниэтинэн хабылынна. Сыл бүтүөр диэри эбии 27 нэһилиэнньэлээх пууну хабар сорук турар. Арктика улуустарыгар үлэ салҕанар.
Балаҕан ыйын 15 күнүгэр Ил Дархан өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһатын үлэтин билистэ, поликлиниканы уонна стационары, эпэрээссийэ ыытар блогу, оҕо сулууспатын уонна суһал көмөнү оҥорор киини көрдө. Дьоҥҥо үрдүк технологиялаах көмөнү оҥорууга хамсааһын барарын, уустук эпэрээссийэлэри ыытар буолбуттарын, оборудованиенан хааччыллыы тупсубутун бэлиэтээтэ. Биир сүрүн хайысханан улуустарга тиийэн, эпэрээссийэни миэстэтигэр оҥоруу буоларын эттэ. Ил Дархан ыарыһахтары кытта кэпсэтэригэр, кинилэр эмтээһин хаачыстыбата тупсубутун эттилэр. Кылаабынай быраас Иван Луцкан балыыһа үөрэҕи ыытыыга лицензия ылбытын, онон харах быраастарын уонна бу салаа үлэһиттэригэр эбии үөрэхтээһин ыытыллыаҕын туһунан иһитиннэрдэ.
Балаҕан ыйын 16 күнүгэр Айсен Николаев Токиотааҕы Олимпийскай уонна Паралимпийскай онньуулар кыттыылаахтара Степанида Артахинованы, Алена Дмитриеваны, Анастасия Диодорованы уонна Айаал Лазаревы кытта көрүстэ. «Маннык үрдүк таһымнаах күрэхтэһиигэ кыттыы бэйэтэ улахан кыайыы, онон эһиги үүнэр көлүөнэҕэ уонна эдэр ыччакка хорсун быһыы, күүстээх санаа холобура буолаҕыт», — диэн Ил Дархан эттэ. Спортсменнар өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар өйөбүллэрин, көмөлөрүн иһин махтаннылар.
Айсен Николаев Паралимпиадаҕа боруонса мэтээли ылбыт Степанида Артахиноваҕа «СӨ физическэй култууратын уонна спордун үтүөлээх үлэһитэ» бочуоттаах ааты уонна 3,2 мөл. солк. сэртипикээти туттарда. Алена Дмитриева «Гражданскай килбиэн» бэлиэнэн, Анастасия Диодорова «Норуоттар икки ардыларыгар эйэни уонна доҕордоһууну бөҕөргөтүү» бэлиэнэн, Айаал Лазарев Ил Дархан Бочуотунай грамотатынан наҕараадаланнылар. Көрсүһүүгэ спортсменнар тириэнньэрдэрин эмиэ чиэстээтилэр.
Балаҕан ыйын 17 күнүгэр Айсен Николаев быыбардыыр учаастакка биир бастакынан куоластаата. Ил Дархан быыбар үс күн устата ыытыллара дьону дьаҥтан харыстыыр сыалтан тэриллибитин, учаастактар бары санитарнай-эпидемиологическай ирдэбили тутуһан үлэлииллэрин бэлиэтээтэ. Судаарыстыбаннай Дуума быыбара улахан суолталааҕынан кэлэр сылларга дойдубут хайдах суолунан салалларын быһаарабыт диэн эттэ.
Балаҕан ыйын 17 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ баһылыга ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин уонна бэтэрээннэрин идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ, бастыҥнарга судаарыстыбаннай наҕараадалары туттарда. Быйылгы ойуур баһаардара бу салааҕа саҥа быһаарыылары киллэрэр тоҕоостооҕун көрдөрдө. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын туруорсуулара федеральнай киин өйөбүлүн ыллылар. Ойуур харыстабылын үбүлээһини икки бүк үлаатыннарар туһунан дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин биллэрбитэ. Материальнай-тэхиньиичэскэй базаны бөҕөргөтүүгэ үлэ барар. Бу күннэргэ эрэгийиэҥҥэ 20 ыарахан уйуктаах тиэхиньикэ аҕалылынна, эбии өссө 23 кэлиэҕэ.
Балаҕан ыйын 17 күнүгэр Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарын гаастааһын боппуруоһугар мунньах ыытта. Владимир Путин сорудаҕынан социальнай гаастааһын үлэтэ көхтөөхтүк саҕаланна. Урукку өттүгэр Саха сиригэр нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһын өрөспүүбүлүкэ күүһүнэн ыытыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ социальнай гаастааһын бырайыагын олоххо киллэрэр инниттэн, Ил Дархан дьаһалынан, Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко салайааччылаах ыстаап тэриллибитэ. Күөх төлөнү нэһилиэнньэлээх пууннарга тиэрдиигэ эрэгийиэннээҕи операторынан «Сахатранснефтегаз» АО буолара быһаарыллыбыта. Айсен Николаев федеральнай Бырабыыталыстыбаны уонна «Газпром» АО-ны кытары хардарыта үлэҕэ үрдүк эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһарга ыҥырда. Ил Дархан гаастааһыҥҥа туруоруллубут соруктар ситиһиллиэхтээхтэрин туһунан эттэ.
Балаҕан ыйын 18 күнүгэр Ил Дархан национальнай бырайыактар уонна СӨ судаарыстыбаннай бырагыраамаларын чэрчилэринэн эбийиэктэри саҥардан оҥорууну уонна тутууну сүрүннүүр суһал ыстаап көһө сылдьар мунньаҕын ыытта. Дьокуускай куоракка өрөспүүбүлүкэтээҕи кардиологическай диспансер иккис уочаратын — 150 куойкалаах сүрэх-тымыр ыарыыларын эмтиир киин уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер (радиологическай салаалаах, хаһаайыстыбаннай блоктаах, 210 куойкалаах) тутууларын хаамыытын көрдүлэр. Айсен Николаев сүрэх-тымыр ыарыыларын эмтиир киини тутуу ураты хонтуруолга сылдьарын, былааннаммыт болдьоҕор үлэҕэ киллэриллиэхтээҕин туһунан эттэ. Билигин дьиэ ис уонна тас өртүн ситэрэр үлэ ыытыллар. Онкологическай диспансеры тутуу тэтимнээхтик барар. Кииннэргэ киирэр подъезтары, массыына турар сирдэрин, территорияларын тупсаран оҥорууну ситэрэргэ этилиннэ. Билиҥҥи кэмҥэ Дьокуускайга 245 куойкалаах өрөспүүбүлүкэтээҕи клиническэй инфекционнай балыыһа бырайыактыыр-сметнай докумуоннара судаарыстыбаннай эспэртиисэни ааһаллар. Мунньахха түөрт улууска доруобуйа харыстабылын эбийиэктэрин бырайыактааһын уонна тутуу боппуруостара көрүлүннүлэр. Бу Уус Маайаҕа симиэнэҕэ 104 киһи көрдөрүнэр поликлиникалаах 45 куойкалаах балыыһа комплекса, Ытык Күөлгэ симиэнэҕэ 200 киһи көрдөрүнэр поликлиниката, Чурапчыга балыыһа комплекса, Хонууга симиэнэҕэ 104 киһи көрдөрүнэр поликлиникалаах 22 куойка миэстэлээх балыыһа комплекса. Эбийиэктэри олоххо киллэрии Владимир Путин сорудаҕынан ыытыллар. Айсен Николаев Бырабыыталыстыбаҕа хоту дойду усулуобуйатыгар сөптөөх дьоҕус балыыһа моделын үөрэтэн көрөргө сорудахтаата.
Балаҕан ыйын 19 күнүгэр Ил Дархан ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин уонна бэтэрээннэрин идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ. Быйыл сайын Саха сирин бүттүүнэ ойуур баһаарын утары охсуһууга түмсүүлээхтик үлэлээбитин, уоту бохсууга салаа үлэһиттэрэ бары күүстэрин, эр санааларын уурбуттарын бэлиэтээтэ. Кинилэргэ Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ааттарыттан улахан махталын тириэртэ.
Афанасий Ноев,
Ил Дархан пресс-сэкиритээрэ.