Ахсынньы 20 күнүгэр Ил Дархан үлэ былаанын көрөр уочараттаах сүбэ мунньахха тыын боппуруостары быһаарарга туһааннаах соруктары туруорда. Кыстык үгэнигэр саахал тахсыбатын туһугар үлэни сөпкө аттарарга, эрдэттэн сэрэтэргэ дьаһайда. Өрөспүүбүлүкэҕэ Саҥа дьыл үүнүөр диэри саҥа тутуулар үлэҕэ киирэллэрэ күүтүллэр. Онуоха бу эбийиэктэри хааччыйарга үп-харчы уруккутааҕар үрдүө суохтааҕын бырабыыталыстыба хонтуруоллуура булгуччулаах.
«Хамсык туруга намыраабыт кэриҥнээх, ааспыт нэдиэлэ көрдөрүүтүнэн сорох улуустарга 30%-ҥа диэри түстэ эрээри, быһыыны ылыыга 65 %-тан кыра көрдөрүүлээх улуустарга балаһыанньа билигин да саарбах. Онон дьон-сэргэ тоҕуоруһар сиригэр санитарнай нуорманы тутуһуу син биир күүһүрүөхтээх. Итиэннэ уот ситимигэр ааспыкка тахсыбыт саахал аны ханна да хатыланыа суохтаах», —диэтэ бэлиэтээтэ Айсен Сергеевич.
Ахсынньы 20 күнүгэр Айсен Николаев суруналыыстарга анаан 2021 сыл түмүгүн таһаарар пресс-конференцияны ыытта. Манна кини быйылгы сыл сүрүн суолталаах түгэннэрин бэлиэтээтэ итиэннэ үгүс ыйтыыга хоруйдаата. Ол курдук, ойуур баһаарын кытта охсуһуу, коронавирус дьайыытын, социальнай-экономическай көрдөрүү, инфраструктураны чөлүгэр түһэрии, демография, чэпчэтиилээх авиабилиэтинэнэ көтүү уо.д.а. боппуруостарга тохтоото. Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын көрсө кэлэр 100 сылга өрөспүүбүлүкэ сайдыытын түстүүр былааны олоххо киллэриигэ ким баҕалаах бэйэтин этиитин киллэриэн сөп. Бу көҕүлээһин Былатыан Ойуунускай 1927 сылтан 2027 сылга диэри Саха сирин сайдыытын “100 сыллаах былаанын” туһунан суруйуутугар олоҕурда. Онуоха дьон санааларын түмэр соруктаах ыам ыйыттан саҕалаан ахсынньыга диэри бары улуустарга кэпсэтэр былаһааккалар үлэлээтилэр. Кэлэр 100 сыллааҕы былааны ылыныыга тыһыынчана киһи дьүүллэһиигэ кытынна, сүнньүнэн бары эйгэни хабан 130-тан тахса бырайыак киирбит. Бу докумуон барылын уопсастыбаннас болҕомтотугар таһаарыахтара, Бырабыыталыстыба, Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэриэхтэрэ.
Ахсынньы 21 күнүгэр М.К.Аммосов аатынан ХИФУ иһинэн экстремизми сэрэтэр уонна терроризмы күөмчүлүүр анал хайысхалаах Киин тэрилиннэ. Онно бары араҥаҕа сэрэтии, көмүскэнэр үөрэтии куурустарын ыытыынан дьарыктаныахтара. Ол туһунан терроризмы утары хамыыһыйа мунньаҕар Ил Дархан: «Итинник үөрэтэр Киин баара булгуччулаах, идэлээх дьон барытыгар сэрэхтээх, ханнык баҕарар түгэҥҥэ көһүппэтэх өттүттэн киирэн биэрбэт гына бэлэм буолара ордук», — диэн иһитиннэрдэ.
Ахсынньы 21 күнүгэр «Полярные авиалинии» хампаанньа сыллааҕы үлэтигэр барыллаан түмүгү көрдүлэр. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга быйыл төһө да уустук сыл буолбутун иһин, авиахампаанньа ситиһиитэ үрдүгүн, авиация эйгэтигэр уустуктартан толлубакка экэниэмикэтин тупсарбытын, билиэттэри чэпчэтиигэ туһааннаах өҥөлөөх, ситиһиилээх буолбута үөрдэр диэн бэлиэтээн эттэ. Кини «полярниктарга» ааспыт сайын ойуур уотун умуруорууга бэриниилээхтик үлэлээбиттэрин иһин махтанна. Айсен Николаев Бырабыыталыстыбаҕа «Веер» диэн ардаҕы түһэрэргэ туттуллар улахан тэрили атыылаһан, Ан-26 сөмөлүөккэ туруорары быһаара охсорго сорудахтаата. Эһиилгиттэн ыла Арктикаҕа тиийэ көтөр «Полярные авиалинии» өссө кыаҕырыа, «Якутия» хампаанньаҕа уларсыкка биэрбит Бомбардие сөмөлүөтүн бэйэтэ ылан көтүтүөҕэ, сыл устата 136 тыһ. кэриҥэ пассажиры уонна 2 тыһ. тахса тонна таһаҕаһы таһыыны хааччыйыаҕа.
Ахсынньы 21 күнүгэр Дьокуускай куорат аэропордун норуоттар икки ардыларынааҕы терминала 2024 сылга диэри саҥардыллан бүтүөҕэ. Быйыл атырдьах ыйын 17 күнүгэр сөмөлүөт көтөн тахсар 625 м усталаах былаһаакката оҥоһуллан үлэҕэ киирбитэ. ««Төһө да табыгаһа суох буоллар, аэропорт үлэтэ тохтооботоҕо, оннооҕор сорох сиргэ көтөргө рейс ахсаанын элбэттилэр. Бырабыыталыстыба анал тиэхиньикэни саҥардарга сорудах ылла. Ол бары силигэ 2024 сылга ситиэҕэ», — диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан.
Ахсынньы 21 күнүгэр Айсен Николаев «Ростелеком» Уһук Илиннээҕи салаатын дириэктэрэ-вице-президент Андрей Карташовы кытта Саха сирин хоту өттүгэр оптоволокнону салгыы тутуу туһунан кэпсэттилэр. Хампаанньаны кытта бииргэ үлэлэһэн, бу сылга 3 тыһыынча биэрэстэ оптоволокно тардылынна. Бу урут ситиһиллибэтэх үрдүк көрдөрүү буолар. 70 нэһилиэнньэлээх пуун түргэн интернеккэ холбонно. «Аныгы киһи интернетэ уонна сибээһэ суох сатаммат. Онон ити өттүгэр үлэ күүскэ ыытыллыаҕа. Ахсынньы ортотугар Өлөөн улууһун саамай ыраах сытар Дьэлиҥдэтигэр оптоволокно тиийдэ. Онтон Анаабыр улууһун Сааскылааҕар уонна Үрүҥ Хайаҕа диэри тардыллыа, салгыы Хотугу муора суолугар тиэрдиллиэ», — диэтэ Ил Дархан.
Ахсынньы 21 күнүгэр АЛРОСА бу сыллааҕы үлэтин барыллаан түмүгүн уонна инники былааннарын көрдүлэр. Кэнники сыллары кытта тэҥнээтэххэ, хампаанньа көрдөрүүтэ быйыл хаһааҥҥытааҕар даҕаны тубуста. 46 мөл. карат алмааһы-бриллианы атыылаата. Саха сирин бюджетыгар 50 млрд солк. дивидены киллэрдэ. 8 ааксыйалаах улууска холбоон 11 млрд солк., ааспыт сыллааҕар икки төгүл элбэх киирдэ. Бу хаһааҥҥытааҕар да төһүү өйөбүл буолар. 1800 киһиэхэ үлэ миэстэтэ таҕыста. «Эһиил ити эмиэ салҕаныа. Быйыл АЛРОСА-ны кытта 5 сыллаах болдьоххо социальнай-экэнэмиичэскэй хайысхаҕа бииргэ үлэлиир туһунан дуогабары түһэрсибиппит. Онно олоҕуран, хампаанньа 4 млрд солк. үөрэҕирии, доруобуйа харыстабыла, социальнай хааччыйыы, култуура, спорт, наука, экология уонна олорор сирдэри тупсарыы курдук эйгэлэри сайыннарыыга ыытыа. Бу сылга 700 мөл. солк. киирдэ, эһиил 800 мөл. солк. былааннанар», — диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев.
Ахсынньы 21 күнүгэр АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов Ил Дархан Айсен Николаевка өрөспүүбүлүкэ Социалистическай Үлэ Геройдарын аатынан сүрэхтэммит 24 ювелирнай алмаас сэртипикээтин уонна куоппуйаларын туттарда. Саха сиригэр көстүбүт 100 бөдөҥ алмааска уһулуччулаах биир дойдулаахтарбыт аатын иҥэрэр туһунан 2019 сыллаахха бэтэрээннэр туруорсубуттара. «Кыайыы 75 сылыгар Сэбиэскэй Сойуус Геройдарын ааттара иҥэриллибитэ. Өрөспүүбүлүкэ 100 сылын көрсө 100 чулуу дьоммут аатын үйэтитиэхпит», — диэтэ Ил Дархан.
Ахсынньы 22 күнүгэр Ленатааҕы өрүс пароходствотын 2021 сыллааҕы үлэтин барыллаан түмүгүн уонна 2022 сылга былааннарын ырыттылар. Быйыл уунан таһаҕаһы таһыыга соруктар туолбуттар. Эһиилги үлэҕэ бэлэм саҕаламмыт. 1 459 тыһ. тонна таһаҕас, ол иһигэр 420 тыһ. тонна ньиэп бородууксуйата тиэйилиннэ. 2022 сылга 1 463 тыһ тоннаҕа тиийэ былаанныыллар. «Төһө даҕаны кураантан уу чычааһырдар, таһаҕас анаммыт сиригэр тиэрдилиннэ. Уустуктары уталыппакка быһаардылар», — диэн эттэ Айсен Николаев. Дьабарыкы Хайаттан чох кыайан тиэллибэтэҕин, Мироновскай уонна Зырянка чоҕунан солбуйбуттар. Күөх төлөнү улуустарга киллэрии тэтимирэн, чоҕу уунан тиэйии биллэ аччыа, онон ырыынак атын көрүҥэр, холобур, туризмҥа ылсар, тоҕоостоох. Ил Дархан Бүлүү өрүһүгэр уу таһыма улаханнык түһэрэ сабаҕаланарынан, кылгас кэм иһигэр таһаҕаһы тиэрдэр сорук турарын бэлиэтээтэ.
Ахсынньы 22 к күнүгэр РФ Судаарыстыбаннай Сэбиэтин уонна дойду Бэрэсэдьиэнин наукаҕа уонна үөрэххэ Сэбиэтин холбоһуктаах мунньахтарыгар бэлэмнэнии чэрчитинэн Айсен Николаев сэминээр-сүбэ мунньахха кытынна. Эрэгийиэннэргэ наука сайдыытын хайысхаларын, онуоха судаарыстыба өттүттэн өйөбүл туһунан кэпсэттилэр. Ил Дархан былаас, наука уонна бизнес бииргэ үлэлээһиннэрэ эрэгийиэн экэниэмикэтэ сайдыытыгар сүрүн суолталааҕын эттэ. 2019 сыл бүтүүтэ М.К.Аммосов аатынан ХИФУ-га тирэҕирэн 5 эрэгийиэн — Саха сирэ, Сахалин, Камчатка, Магадан, Чукотка — сөбүлэҥинэн «Хоту сир: тирэхтээх сайдыы сирэ-уота» наука-үөрэх киинэ тэриллибитэ. Быйыл киин аан дойду таһымыгар таҕыста. Үлэтин сүрүн туһаайыыларынан тулалыыр эйгэни кэтээн көрүү, килиимэт уларыйыытын, ирбэт тоҥу чинчийии уонна хоту сиргэ аналлаах технологиялары айан олоххо киллэрии буолар.
Ахсынньы 23 күнүгэр «Якутия» авиахампаанньа үлэтин-хамнаһын көрүүгэ Айсен Николаев саҥа салалта иннигэр соруктары туруорда. «Хампаанньаны салайыы төрдүттэн уларыйыахтаах Бырабыыталыстыба хампаанньа атаҕар турарыгар көмөлөһүө», — диэн эттэ Ил Дархан. Кини пилоттар таһымнара үрдүгүн бэлиэтээтэ. Ол курдук, Дьокуускай, Нерюнгри аэропортара саҥардыллар, тыа баһаара турбут кэмигэр, атын улахан хампаанньалар көппөтөхтөрө, «Якутия» бэйэтэ эрэ кыаммыта. Айсен Николаев пассажирдарга субсидия биэрии нөҥүө хампаанньаны өйүүр туһунан, онуоха билиэт сыанатын чэпчэтиини киин куораттарга эрэ көтүүгэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ ис өттүгэр рейстэргэ киллэрэргэ эттэ.
Ахсынньы 23 күнүгэр QR-коду ирдээһин атыы-эргиэн тэрилтэлэригэр, кииннэригэр, комплекстарга бу күнтэн ыла тохтотулларын туһунан Ыйаахха Ил Дархан илии баттаата. Уопсастыбаннай аһыыр сирдэр, ол иһигэр баҥкыаттыыр саалалар, үлэлиир кэмнэрэ 01.00 диэри уһатылынна. Былааҥҥа киирбит спортивнай тэрээһиннэргэ көрөөччүлэри киллэрэр буоллулар. Маныаха саала аҥаара эрэ туолуохтаах.
Ахсынньы 23 күнүгэр Ил Дархан Ил Түмэҥҥэ туһаайан Анал этиитигэр бэлиэтэммитин курдук, 2022 сылга төрөөбүт оҕолорго «Үйэ оҕото» диэн 100 тыһыынчалаах анал хапытаал Саҥа дьыл үүнээтин кытта тохсунньу 1 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр диэри анаммытынан барыаҕа. Онуоха оҕолор Россия гражданнара уонна Саха сиригэр олохтоох буолуохтаахтар.
Ахсынньы 23 күнүгэр ТАСС агентствоҕа пресс-кэмпириэнсийэтин кэмигэр Ил Дархан Айсен Николаев уонна «Роскультцентр» салайааччыта Марина Абрамова креативнай индустрияны сайыннарыыга бииргэ кыттыһан үлэлиир туһунан докумуоҥҥа илии баттаатылар. Ил Дархан Саха сирэ дойду эрэгийиэннэриттэн маҥнайгынан «Креативнай экэниэмикэ сайдыытын» концепциятын ылынан, бу эйгэҕэ ыкса үлэни ыытарын туһунан эттэ. Эһиил муус устарга «Үлэ кыбаартала» 14 тыһ. кв. м. иэннээх айар-үлэлиир кластер үлэҕэ киириэ. Сөбүлэҥ чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэҕэ креативнай индустрияҕа чинчийиилэр уонна тэрээһиннэр ыытыллыахтара, үөрэхтээһин бырагыраамалара аһыллыахтара. Кэлэр сылга Москваҕа ыытыллар «Арассыыйа креативнай нэдиэлэ» форумҥа Саха сирэ тус бырагырааманан кыттыаҕа. 2023 сылга IT кыаҕар, киинэ ситиһиитигэр олоҕурбут, уокуруктааҕы форум өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллыа.
Ахсынньы 24 күнүгэр «Ыраас Арктика» киин бырайыак ааһан иһэр сылга үлэтин түмүгүн уонна кэлэр сылга былаанын ырытар сүбэ мунньаҕы РФ Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыыга миниистирэ Алексей Чекунков ыытта. Онно Айсен Николаев быйыл улахан үлэ ыытыллыбытынан, үгүс тэрилтэ, ол иһигэр Ленатааҕы өрүс пароходствота, байыаннайдар кыттыыларынан 2022-2023 сылларга Тиксии быраҕыллыбыт хаарбах тимиртэн уонна атын бөхтөн-сыыстан бүтүннүү босхолонуо диэн эттэ. Олус уустук үлэ түмүгэ көстөр кыахтаммытын бэлиэтээтэ. Бырайыак сайын бүтүүтэ Тиксииттэн саҕаламмыта. Дойду Арктикатыттан номнуо 1,5 тыһ. тоннаттан тахса бөҕү хомуйдулар.
Ахсынньы 25 күнүгэр дойду аҕа баһылыга Владимир Путин видео-кэмпириэнсийэнэн Судаарыстыбаннай Сэбиэт уонна Бэрэсэдьиэн наукаҕа уонна үөрэххэ Сэбиэтин холбоһуктаах мунньахтарын ыытта. Наука уонна технология сылын түмүктэрин таһаардылар, саҥа уһун болдьохтоох бырагыраамалар тустарынан кэпсэттилэр. «Владимир Путин дойдуга наука 10 сылын биллэрэргэ тыл көтөхтө. Ол сайдыы кыаҕын туһанар кэм буолуоҕа. Медицина, биотехнология, экология, тымныыга туттуллар саҥа матырыйааллар дириҥ чинчийиини ирдииллэр. Онон Саха сирин науката сайдарыгар былаан элбэх, ону олоххо киллэрэргэ үлэлиэхпит», — диэн эттэ Айсен Николаев.
Ахсынньы 26 күнүгэр Ил Дархан Харыйата Судаарыстыбаннай цииркэ дьиэтигэр буолан ааста. «Кэнники үс эрэ сыл иһигэр биһиги 70 оскуоланы уонна уһуйааны тутан киллэрдибит. Эһиил киин куоракка уонна оройуоннарга 15 саҥа оскуола тутуллуо. Саха сирин наукаларын Дьоҕус академиятын саҥа үөрэнэр куорпуһа сотору үлэтин саҕалыа. Үүнэр көлүөнэ паарката, «Хотугу сулус» сыл устата үлэлиир оҕо дьарыктанар Киинэ тутуллуохтара. Былырыын классическай гимназияттан «Көр, бу Россия» куонкурус саҕаламмыта уонна номнуо дойдуга тарҕанна. Быйыл бу куонкуруска 85 эрэгийиэнтэн 18 тыһыынча үөрэнээччи кытынна. Саха сирин 9 оскуолата дойду биллэр институттарыгар, университеттарыгар үрдүк үөрэххэ киирбит үөрэнээччитин ахсаанынан Уһук Илин 20 бастыҥ оскуолатын ахсааныгар сылдьар. Өрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лицей Арассыыйа 300 бастыҥ оскуолатын ахсааныгар бастакынан киирдэ», — диэн Ил Дархан эҕэрдэтигэр бэлиэтээтэ.
Быйылгы Харыйаҕа 9-11 кылаас 700-тэн тахса үөрэнээччитэ ыҥырылынна. Ол эрээри хааччахтааһын эрэсиимэ буоларынан 500 оҕо онлайн кытынна, 200 оҕо кэлэн сырытта. Кинилэргэ хас биирдиилэригэр «2016-2022 сылларга уонна 2026 сылга былааннаммыт кэрчик кэмҥэ диэри үөрэх сайдыыта» диэн судаарыстыбаннай программа чэрчитинэн 25 тыһ. солк. стипендия көрүлүннэ.
Күндү дьоммут! Саргылаах Саҥа дьыл салаллан иһэринэн! Саҥа саҕахтар мэлдьи эһигини арыаллаатыннар!
Афанасий НОЕВ,
Ил Дархан пресс-сэкирэтээрэ