Халаан уонна ойуур баһаардарын – хонтуруолга
Ыам ыйын 16 күнүгэр Ил Дархан былаанныыр мунньахха өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын иннигэр сааскы халаан уутун уонна ойуур баһаардарын кэмин этэҥҥэ аһардар туһугар улуустары кытта үлэни күүһүрдэргэ сорудахтаата. Айсен Николаев нэһилиэнньэ олоҕун хааччыйар эбийиэктэри көмүскээһиҥҥэ улахан болҕомтону уурарга эттэ.
Ойуур баһаардарын боппуруоһугар өрөспүүбүлүкэ салайааччыта улуустарга өрт уотун ыытыыны күүскэ хонтуруоллуурга ыйда.
Миэдиктэри кытта көрсүһүү
Ыам ыйын 17 күнүгэр Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ кардиологтарын, неврологтарын уонна мэдиссиинискэй тэрилтэлэр сүрүн быраастарын кытта көрүстэ. Манна Саха сиригэр Арассыыйа Федерациятын доруобуйа харыстабылыгар миниистирэ Михаил Мурашко салайааччылаах федеральнай эспиэртэр хамаандаларын үлэлэрин түмүгүнэн туруоруллубут соруктары ырыттылар.
Ил Дархан көрсүһүүгэ миэдиктэр иннилэригэр «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак чэрчитинэн кэккэ соруктары туруорда. Бастатан туран, нэһилиэнньэни былааннаахтык уонна иҥэн-тоҥон диспансеризациялааһын уонна профилактическай көрүү тэтимин үрдэтэргэ соруйда. Нэһилиэнньэни диспансеризациялааһын көрдөрүүтүн намтааһына пандемияны уонна хааччахтары киллэриини кытта сибээстээх.
Өрөспүүбүлүкэ доруобуйа харыстабылыгар миниистирэ Лена Афанасьева иһитиннэрбитинэн, бүгүн нэһилиэнньэни диспансеризациялааһын көрдөрүүтэ тупсан эрэр. Бу үлэни кэҥэтэргэ пациеннарга диспансеризацияны барыахтаахтарын санатар автоматическай систиэмэни туруорарга уонна улуустарга мэдиссиинискэй биригээдэлэри ыытыыны элбэтэр туһунан этии киирдэ.
Хааччахтары утары саҥа миэрэлэр
Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин сайыннарыы боппуруостарыгар суһал ыстаап уочараттаах мунньаҕын ыытта. Манна экэниэмикэни уонна нэһилиэнньэни өйөөһүн миэрэлин былаанын туолуутун көрдүлэр.
«Бу хайысхаҕа үлэ салгыы ыытыллар. Федеральнай киин уонна эрэгийиэн таһымыгар саҥа миэрэлэр киирэллэр. Улахан болҕомтону тырааныспар комплексын үлэтигэр уонна бырамыысыланнас пуондатыгар уурабыт. Бу пуонда салаатынан биһиги өрөспүүбүлүкэбит дойду атын субъектарынааҕар улахан федеральнай өйөбүлү ылла», – диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев.
Дойдуга 8-тан 17-гэр диэри саастаах оҕолоох ыалларга босуобуйалары биэрии саҕаланна. Саха сиригэр бу төлөбүр 10167 оҕоҕо ананна, манна 325,6 мөлүйүөн солкуобай көрүлүннэ.
Итини сэргэ оҕолоох ыалларга «Дьиэ кэргэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи Ийэ хапытаалын суотугар 30 тыһыынча солкуобайга тиийэ кээмэйдээх биирдэ бэриллэр төлөбүр көрүлүннэ. Төлөбүрү биэриигэ 377 быһаарыы ылынылынна. Бу миэрэ 2023 сыл кулун тутар ыйын 1 күнүгэр диэри үлэлиэҕэ. Саха сиригэр өйөбүлүнэн 1200 ыал туһаныан сөп.
Бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэрин сорох категорияларын хамнастарын 2022 сыл муус устар 1 күнүттэн 6,4 бырыһыан индексациялыыр туһунан быһаарыныы ылылынна.
Бары министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара кинилэр истэринэн үлэлиир тэрилтэлэр үлэһиттэрин хамнастарын акылаатын үрдэтэр туһунан бирикээстэри, нуорма-быраап аакталарын таһаардылар. Бу сыалга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 млрд кэриҥэ солкуобай тыырылынна.
Маны сэргэ Саха сиригэр үлэ ырыынагын өйөөһүҥҥэ тэрээһиннэри ыыталлар. Манна федеральнай бүддьүөттэн 268,7 мөлүйүөн солкуобай көрүлүннэ.
Лиссиэй интэринээттэниэҕэ
Ыам ыйын 17 күнэ. Айсен Николаев Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээккэ 150 миэстэлээх саҥа интэринээт тутуутун боппуруоһун көрдө. Кини бу эбийиэги тутуу араас төрүөтүнэн хас да сыл көһөрүллүбүтүн бэлиэтээтэ.
«Саҥа былаан оҥостон, бу бырайыагы олоххо киллэрдэхпитинэ сатанар. Билиҥҥээҥҥэ диэри учаастагын докумуона уонна онно турар дьиэлэри көһөрүү ыйытыыта быһаарылла илик. Интэринээт суоҕа өрөспүүбүлүкэ үөрэххэ биир бастыҥ тэрилтэтин үлэтин атахтыыр. Маннык буолуо суохтаах», – диэтэ Айсен Сергеевич.
Эбийиэги тутууга 420 мөлүйүөн солкуобай, оттон учаастакка турар дьиэлэри көһөрүүгэ 106,3 мөлүйүөн солкуобай ирдэнэр. Интэринээт Дьокуускай куорат 67-с кыбартаалыгар тутуллуоҕа.
Ил Дархан мунньахха сир учаастагын кыраныыссаларын уонна үбүлээһин боппуруостарын быһаарарга дьаһал биэрдэ.
Сайыҥҥы тэрээһиннэр
Ыам ыйын 17 күнэ. Ил Дархан Олонхо ыһыаҕар уонна Туймаада ыһыаҕар бэлэмнэнии хаамыытын кытта билистэ.
15-с Олонхо ыһыаҕа Үөһээ Бүлүүгэ бэс ыйын 20 күнүгэр Бүлүү өрүс үрдүгэр турар «Түгэхтэй» ландшафтнай-этнографическай комплекска саҕаланыаҕа. Тэрээһиҥҥэ 20 тыһыынча кэриҥэ ыалдьыт кэлэрэ былааннанар.
Олонхо ыһыаҕын көрсө улууска Олоҥхо дьиэтэ, сиэри-туому толорууга аналлаах 18 эбийиэк, ол иһигэр Аал Луук Мас, күн тахсыытын көрсөр түһүлгэ, Моҕол ураһа, Кымыс түһүлгэтэ тутуллуохтара. Маны сэргэ ипподрому реконструкциялааһын, 1 тыһыынча миэстэлээх түрүбүүнэҕэ сарайы тутуу ыытыллар.
Олонхо ыһыаҕар Үөһээ Бүлүү улууһун көҕүлээһининэн Улахан Оһуохай ыытыллыаҕа. Манна ааспыт Олонхо ыһыахтарын бастыҥ оһуохайдьыттара кыттыахтара.
Олонхо ыһыаҕын биир бэлиэ тэрээһининэн Былатыан Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун уус-ураннык ааҕыы марафона буолуоҕа. Тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыттан сүүһүнэн киһи кыттыаҕа.
Олоҥхо ыһыаҕын чэрчитинэн «ЮНЕСКО шедеврдэрин көрсүһүүтэ» бэстибээл ыытыллыаҕа. Өрөспүүбүлүкэ тыйаатырдара олоҥхо матыыптарынан «Хардааччы Бэргэн» уонна «Хабытта Бэргэн» диэн икки испэктээги туруоруохтара. Олонхо ыһыаҕар 39 араас куонкуруһу ыытарга былаанныыллар, ол иһигэр оһуохайга, хомуска уонна тимир уустарыгар. Маны сэргэ спортивнай күрэхтэһиилэр буолуохтара.
Өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүгэр уонна Дьокуускай куорат төрүттэммитэ 390 сылыгар анаммыт Туймаада ыһыаҕа бэс ыйын 25-26 күнүгэр ыытыллыаҕа. Киэҥ түһүлгэ 19 былаһааккатыгар 100-чэ култуурунай, ол иһигэр 14 сиэр-туом, 21 куонкурус, 50 кэнсиэр, быыстапка, успуорт тэрээһиннэрин былаанныыллар.
«Ыраас Арктика»
Ыам ыйын 17 күнүгэр Айсен Николаев Саха сиригэр «Ыраас Арктика» федеральнай бырайыагы олоххо киллэрии боппуруоһун көрдө. Бу бырайыак ааспыт сылга атырдьах ыйын 25 күнүгэр Тиксии бөһүөлэгиттэн саҕаламмыта. Манна волонтердар, олохтоох нэһилиэнньэ уонна дойду Оборуонаҕа министиэристибэтин күүстэринэн 300 тонна металлолому хомуйан, бааржанан тиэйэн ыыппыттара.
«Ыраас Арктика» бырайыактыыр офиһа Саха сиригэр быйыл Тиксиигэ, Уус-Куйгаҕа уонна Баатаҕайга үс тэрээһини ыытарга эттэ.
Айсен Николаев эрэгийиэн Арктиканы сайыннарыыга уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар министиэристибэтигэр, Булуҥ, Дьааҥы уонна Усуйаана оройуоннарын баһылыктарыгар олохтоох нэһилиэнньэ уонна федеральнай бырайыак волонтердара кыттыылаах сири-уоту ыраастыыр тэрээһиннэри ыытарга соруйда. Дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатын уонна Тырааныспар министиэристибэлэригэр сири-уоту ыраастыырга ыарахан тиэхиньикэнэн хааччыйарга дьаһал бэрилиннэ. Өлүөнэтээҕи холбоһуктаах өрүс пароходствота хомуллубут бөҕү тиэйиигэ үлэлэһиэҕэ. Маны таһынан, Ыччат министиэристибэтигэр тутуу этэрээттэрин уонна өрөспүүбүлүкэ волонтердарын көмөлөһүннэрэн итинник тэрээһиннэри Аллайыаха уонна Анаабыр оройуоннарыгар ыытарга ыйыы-кэрдии бэрилиннэ.
Быһа эпиир
Ыам ыйын 18 күнүгэр Ил Дархан «Россия 24» телеханаалга ГТРК «Саха» «Быһа кэпсэтии» быһа биэриитигэр кыттан, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ыйытыыларыгар хоруйдаата. Айсен Николаев Дьокуускай куорат «Прометей» микро-оройуонугар өрөспүүбүлүкэ саамай улахан оскуолатын тутуу быйыл 4-с кыбаарталга түмүктэнэрин туһунан эттэ. Саха сирин киин куоратын Айти-кубугар оҕолору үөрэххэ ылыыга сайаапкалары тутуу от ыйыгар саҕаланыаҕа.
Эрэгийиэн салайааччыта чааһынай хаһаайыстыбалартан үүтү тутууга дотацияны тыырар былаан баарын иһитиннэрдэ. Маны сэргэ кини Саха сиригэр «Куттала суох хаачыстыбалаах суоллар» национальнай бырайыагы олоххо киллэрии үлэтин үрдүктүк сыаналаата.
Москуба куоракка
Ыам ыйын 19 күнүттэн Ил Дархан Москва куоракка үлэлиир. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга федеральнай министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр салайааччыларын кытта көрсөн, эрэгийиэн сайдыытын боппуруостарыгар кэпсэтиилэри ыытта.
Ыам ыйын 19 күнүгэр Айсен Николаев Арассыыйа «Билии» уопсастыбатын «Саҥа саҕахтар» федеральнай сырдатар марафонугар патриотизм тематыгар тыл эттэ. Ил Дархан олоххо тирэх – бэйэ дойдутугар бэриниилээх буолуу – Арассыыйа нацията биир сомоҕо буолуутун сүрүнэ диэтэ.
«Патриотизм биһигини түмэр, сомоҕолуур суолталаах. Бу дойдуга таптал, бэриниилээх буолуу саамай үрдүк көстүүтэ, дойду устуоруйатыгар ытыктабыл, инникигэ кыһамньы буолар. Бу истиҥ иэйиитэ суох дойдуну сайыннарыы туһунан кэпсэтии кыаллыбат, тахсыбат. Ону биһиги ордук сытыытык бүгүҥҥү быһыыга-майгыга өйдөөтүбүт», – диэн эттэ Айсен Николаев.
Ырыа күнэ олохтонно
Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ Ырыа күнүн олохтуур туһунан ыйаахха илии баттаата.
«Быйылгыттан саҕалаан бу күн Саха сиригэр сыллата ыам ыйын 21 күнүгэр ыытыллыаҕа. Ырыа күнэ саха дьонун түмэр суолталаах муусука үгэстэрин харыстыырга, өйүүргэ көмөлөһүөҕэ», – диэн эттэ Айсен Николаев.
Ыйаах быһыытынан Ырыа күнэ бастыҥ ырыалары харыстыырга, тарҕатарга уонна саха ырыаҕа култууратын суолтатын билинэргэ туһуланан олохтонно.
Афанасий Ноев,
Ил Дархан пресс-сэкирэтээрэ.