Ил Дархан ааспыт нэдиэлэҕэ (Ыам ыйын 23-28 күннэрэ)

Айсен Николаев: “Арассыыйа салалтата биһиги көҕүлээһиннэрбитин»

Халаан хоромньутун толуйуу 

Ыам ыйын 23 күнэ. Ил Дархан видео-сибээһинэн ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэ суһал быһыыга-майгыга хамыыһыйатын мунньаҕар сааскы халаан уутун этэҥҥэ аһарыы боппуруостарын көрдө.

Айсен Николаев халаан уутуттан төһө хоромньу тахсыбытын ааҕыыга үлэни ыыта охсорго уонна, бастатан туран, эмсэҕэлээбит дьоҥҥо түргэнник көмөнү оҥорорго соруйда. Ил Дархан, сааскы уу ордук суолу-ииһи алдьатта, ону чөлгө түһэриини үбүлээһин өрөспүүбүлүкэ суһал быһыыга-майгыга хамыыһыйатын нөҥүө быһаарыллыаҕа диэн эттэ.

Ыам ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев Уһук Илиҥҥэ дойду бэрэсидьиэнин боломуочуйа­лаах бэрэстэбиитэлэ – бырабыыталыс­тыба бэрэссэдээтэлин солбуйаач­чы Юрий Трутневтыын көрүстэ. Кэпсэтии сааскы халаан уутуттан эмсэҕэлээбит дьоҥҥо көмөнү оҥоруу боппуруостарын тула барда. Ил Дархан хоромньуну кыччатыыга уонна нэһилиэнньэҕэ көмөнү оҥорууга туох үлэ ыытылларын иһитиннэрдэ.

Юрий Трутнев көрсүһүүгэ Айсен Николаевка сааскы халаан уутугар балаһыанньаны тус хонтуруолга ыларыгар уонна эмсэ­ҕэлээбит дьоҥҥо көмөнү оҥорорго сорудахтаата.

Киин бааҥҥа

Ыам ыйын 23 күнэ. Мос­кваҕа үлэтинэн сырыытыгар Айсен Николаев Арассыыйа Баанын бэрэссэдээтэлэ Эльвира Набиуллинаны кытта көрүстэ. Салайааччылар экэниэмикэ сиэктэрин, ол иһигэр аччыгый уонна орто биисинэһи өйөөһүн суолларын туһунан кэпсэттилэр.

Ил Дархан Саха сирин үпкэ-харчыга систиэмэтэ өрөспүүбүлүкэ олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн бигэ тирэхтээх буолуутугар уонна сирин-­уотун сайыннарыыга стратегичес­кай былааннарын олоххо киллэриигэ, итиэннэ Уһук Илин федеральнай уокуруктуун уонна Азия–Чуумпу Акыйаан эрэгийиэннэриниин үлэлэһиигэ  кыттарын эттэ.

5,6 млрд солк. – инфраструктура сайдыытыгар

Ыам ыйын 25 күнэ. Айсен Николаев Москубаҕа дойду тутууга уонна олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбатыгар миниис­тирэ Ирек Файзул­линныын көрүстэ. Салайааччылар эрэгийиэҥҥэ «Дьиэ-уот уонна куорат эйгэтэ» национальнай бырайыагы олоххо киллэрии, итиэннэ тутуу салаатын өйөөһүн миэрэлэрин туһунан кэпсэттилэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ быйыл тохсунньу ыйтан кулун тутарга диэри 160 тыһ. квадратнай миэтэрэ дьиэ­ни-уоту үлэҕэ киллэрдилэр. Ити былырыыҥҥы баччатааҕы кэм көрдөрүүтүттэн 83% улахан.

«Ыраас уу» федеральнай бырайыак чэрчитинэн тутуу үлэтэ Саха сиригэр бүгүн үс эбийиэккэ ыытыллар. Өрөспүүбүлүкэ куорат эйгэтин табыгастаах тупсаҕай оҥорууга үлэлэһэр. Быйыл бу хайыс­ханан 25 эбийиэги тутан киллэриэхтээхтэр.

Манна даҕатан эттэххэ, өрөс­пүүбүлүкэ 4,2 млрд солкуо­бай суумалаах инфраструктурнай бүддьүөт кирэдьиитин ылыыга сайаапката ааспыта. Бу харчы сорҕото эрэгийиэҥҥэ хайыы-үйэ­ҕэ тиэрдиллибит. Үбүлээһин чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ 11 бырайыагы олоххо киллэрэргэ былаанныыр. Аны 1,4 млрд Национальнай уйгу-быйаҥ пуон­датыттан (Фонд национального благосостояния) көрүллүөхтээх.

«Билиҥҥи табыгастаах туп­саҕай дьиэ-уот, дьоҥҥо туһуламмыт куорат эйгэтэ – Уһук Илиҥҥэ олоҕу тупсарыы сүрүнэ. Манна дьон олоҕун хаачыстыбатын үр­дэтиигэ саамай көдьүүстээх мэхэньиисиминэн национальнай бырайыактар буолаллар. Көрсүһүүгэ ырытыллыбыт ыйытыылар өрөспүүбүлүкэ олохтоох­торугар улахан суолталаахтар. Арассыыйа тутууга миниис­тирэ Саха сирин көҕүлээһиннэрин өйдөөбүтүттэн, өйөөбүтүттэн үөрдүм», – диэтэ Айсен Николаев.

Маны сэргэ өрөспүүбүлүкэ баһылыга уонна дойду тутууга, ОДьКХ миниистирэ эрэги­йиэн хомунаалынай хаһаайыстыбатыгар туттуллар уматык сыаната үрдээһинин уонна сылаа­һынан хааччыйыы эрэллээх буолуутугар федеральнай бүддьүөттэн компенсацияны көрүү туһунан кэпсэттилэр.

X норуоттар икки ардыларынааҕы технологическай кэмпириэнсийэ

Ыам ыйын 25 күнэ. Айсен Николаев Москваҕа «Сколково» инновационнай кииҥҥэ  ыытыллыбыт Startup Village X норуоттар икки ардыларынааҕы технологическай кэмпириэнсийэҕэ кытынна.

Быйыл өрөспүүбүлүкэ бэйэ­тин үлэлэрин ураһа быһыы­лаах туспа павильоҥҥа туруорда. Бырайыактар ахсааннарыгар IT, биотехнология салааларыгар, мобильнай уонна көмпүүтэр хайысхаларыгар үлэлэр, итиэннэ «Хоту» научнай үөрэтэр киин чинчийиилэрэ киирдилэр.  Саха сириттэн кэмпириэнсийэҕэ бэйэлэрин бырайыактарын 65 саҥа тахсан эрэр бырайыактары (стартаптары) билиһиннэрдилэр.

«Тэрээһиҥҥэ кыттыыбыт «Скол­ково» пуонданы кытта үлэлэспиппит 10 сылыгар ананар. Биһиги бу үлэни утумнаахтык ыыттыбыт, пуонда өйөбүлүнэн инфраструктурабытын улаатыннардыбыт. Өрөспүүбүлүкэ инновацияҕа уонна үрдүк технология­лаах стартаптарга ситиһиилэрэ бу үлэлэһиигэ олоҕураллар. «Сколково» пуонда инвестиция эрэ буолбакка, сүбэ-ама кытта биэрэр. Кини көмөтүнэн биһиги стартаптарбыт норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тахсар кыахтаналлар», – диэн эттэ Айсен Николаев.

Ыам ыйын 26 күнүгэр технологическай кэмпириэнсийэ чэрчитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна «Сколково» пуонда 2032 сылга диэри бииргэ үлэлэһиигэ, инновационнай сайдыыга уонна ситиһиллибит түмүктэри туһанан үбү-харчыны киллэриигэ сөбүлэҥ түһэристилэр.

10 сыл анараа өттүгэр түһэрсиллибит маннык сөбүлэҥ түмүгэр Саха сирин техпопаарката 2019 сылга «Сколково» эрэгийиэннээҕи операторын статуһун ылбыта. Инньэ гынан, өрөспүүбүлүкэ хампаанньалара пуонда резиденнэринэн буол­буттара уонна «Сколково» өйөбүлүнэн туһаммыттара.

«Бүгүн Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ инновация боппуруо­һугар инники күөҥҥэ сылдьар. ИТ өҥөнү экспортааһыҥҥа өрөс­пүүбүлүкэ дойдуга 10 бастыҥ иһигэр киирэр. Ааспыт сылга манна хайыы үйэ 9-с миэстэҕэ таҕыстыбыт. Уһук Илиҥҥэ ИТ өҥөнү экспортааһын 90% Саха сирэ оҥорор. Онон «Сколковоҕа» улахан махталлаахпыт», – диэн эттэ Айсен Николаев.

Креативнай экэниэмикэ

Ыам ыйын 26 күнэ. Ил Дар­хан Москваҕа Роскультцентр дириэктэрэ Марина Абрамованы кытта көрүстэ. Кэпсэтии эрэги­йиэн дойду креативнай индус­триятын эйгэтигэр саамай улахан тэрээһинигэр – «Арассыыйа креативнай нэдиэлэтэ – 2022» диэҥҥэ кыттыытын боппуруоһун тула барда. Санатан эттэххэ, Саха сирэ Арассыыйаҕа креативнай экэниэмикэ кэнсиэпсийэтин ылыммыт бастакы эрэгийиэн буолар.

Ааспыт сыл ахсынньы ыйыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Роскультцентр эрэгийиэҥҥэ креа­тивнай индустрияны сайыннарыыга сөбүлэҥ түһэрсибиттэрэ. Бу докумуон итиннэ аналлаах чинчийиилэри, араас тэрээһиннэри, үөрэтэр бырагыраамалары ыытыы былааннарын бигэргэттэ.

АЛРОСА мунньаҕа

Ыам ыйын 27 күнэ.  Айсен Николаев Мииринэйгэ АЛРОСА хаһаа­йыстыбаннай актыыбын пуо­румугар кытынна. Манна  хам­паанньа 2021 сылга үлэтин түмүктэрин уонна инники былаан­нарын көрдүлэр.

АЛРОСА генеральнай дириэк­тэрэ Сергей Иванов пандемия уустук 2020 сылын кэнниттэн 2021 сылга алмааска-бирилийээҥҥэ көрдөбүл лаппа улаап­пытын бэлиэтээтэ. Итиниэхэ сөптөөх үлэ түмүгэр хампаанньа атыыга инники ситиһиллибэтэх кирбиини ылла – 45 мөлү­йүөн карат алмааһы батарда. Бу АЛРОСА устуоруйатыгар саамай үрдүк көрдөрүү буолар.

Ил Дархан «АЛРОСА» хампаан­ньа 2021 сылга өрөс­пүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр рекорднай сууманы киллэрбитин бэлиэ­тээтэ. Ол курдук, нолуок дохуо­тугар 45 млрд 300 мөл. солкуо­бай уонна нолуок­ка киирсибэт дохуок­ка 49 млрд 700 мөл. солкуо­бай киирдэ. Ити бүддьүөт бэйэтин дохуотун 42% тэҥнэһэр.

Ааспыт сылга Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатыгар олох-дьаһах уонна инфраструктурнай бырайыактары үбүлээһиҥҥэ АЛРОСА 1 млрд кэриҥэ солкуобайы биэрдэ.

Маны сэргэ АЛРОСА үлэлиир улуустарыгар социальнай бырагыраамалары ылынан улахан көмөнү оҥорор.

Мииринэйгэ

Ыам ыйын 27 күнэ. Айсен Николаев Мииринэй куоракка Оҕо дыбарыаһын тутуутун хаамыытын кытта билистэ. Эбийиэги үлэҕэ быйыл киллэриэхтээхтэр. Ил Дархан бэдэрээтчиккэ үлэ хаамыытын кыраапыгыттан хаалбаты ситиһэргэ соруйда. Маны сэргэ өрөспүүбүлүкэ баһылыга Ускуустуба оскуолата тутуллуохтаах сириин көрдө. Билигин эбийиэк бырайыагын оҥоруу үлэтэ ыытыллар. Оскуоланы тутууну эһиил саҕалаан баран, 2025 сылга киллэрэргэ былаанныыллар.

Оройуон баһылыга Александр Басыров Айсен Николаевка саҥа спорткомплекс тутуллуохтаах сирин, итиэннэ куорат пааркатыгар оҥоһуллубут саҥа спортивнай былаһаакканы көрдөрдө.

Ыам ыйын 28 күнэ.  Ил Дархан Мииринэй оройуонун Арыылаах сэлиэнньэтигэр «Новай» сопхуос эбийиэктэригэр сырытта. 2020 сылга хаһаа­йыстыбаны салайыы «Туймаада» ФАПКҕа бэриллибитин кэнниттэн комплекса саҥардыы үлэтэ ыытыллыбыт. Ол түмүгэр сымыыты, үүтү ылыы элбээн иһэр, биир ынахтан ыанар үүт кээмэйэ икки төгүл улааппыт. Айсен Николаев итини тэҥэ үүтү переработкалааһыны уонна тэпилииссэлээх хаһаайыстыбаны сайыннарыыны ирдээтэ. Эрэгийиэн салайааччыта Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата, АЛРОСА уонна Мииринэй оройуона «Новай»  сопхуоһу сайыннарыыга саҥа сөбүлэҥи түһэрсэллэригэр сорудахтаата.

Сунтаарга

Ыам ыйын 28 күнэ. Айсен Николаев бу күн Сунтаар улууһугар үлэлээтэ. Ил Дархан Арассыыйа Федерациятын Үлэҕэ Дьоруойа Владимир Африканович Михайловтыын көрсөн «Кириэстээх» тыа хаһаа­йыстыбатын кэпэрэтиибин үлэтин кытта билистэ. Аатырбыт ыанньыксыт наҕараадатын Москваҕа тиийэн бэс ыйын 12 күнүгэр Владимир Путин илиититтэн тутуох­таах.

Сунтаар улууһугар Айсен Николаев «Татыйыына» хампаан­ньалар бөлөхтөрүгэр киирэр «Сандалы» тэрилтэ килиэби, бурдук аһын оҥорон таһаарар саҥа сыаҕар уонна «Ил-Тосхол» диэн кэпэрэтиибин 120 миэстэлээх саҥа хотонугар сырытта. Ити түмүгүнэн Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр хотону тутуу ороскуотун сабыыга субсидияны биэрии боппуруоһун быһаарарга соруйда.

Ил Дархан Сунтаар сэлиэнньэтигэр тутулла турар бассейннаах саҥа спорткомплексы көрдө уонна эбийиэги тутууну түргэтэтэргэ дьаһал биэрдэ.   Маны сэргэ Айсен Николаевка «Ньургуһун» оҕо саадыгар Кэмпэндээйи тууһа туһаныллар доруобуйаны тупсарар хоһу көрдөрдүлэр. Эрэгийиэн баһылыга маннык хостору өрөспүүбүлүкэ атын кыһаларыгар арыйар туһугар анал бырагырааманы оҥорорго соруйда.

Айсен Николаев Сунтаар улууһугар сырыытын түмүгэр оройуон социальнай-экэнэмии­чэскэй сайдыытын боппуруостарыгар мунньаҕы ыытта. Манна Ил Дархан ыйыытынан боротокуолга улуус баһылыга олохтоох оҥорон таһаарыыны уонна тыа хаһаа­йыстыбатын өйөөһүҥҥэ, итиэннэ инвестиционнай бырагыраама чэрчитинэн туруорбут боппуруос­тарын киллэрдилэр.

Афанасий Ноев,

 Ил Дархан пресс-сэкирэтээрэ.

Андрей Сорокин хаартыскалара