Ил Дархан 2018 с. Анал этиитэ: улахан хампаанньалары кытта үлэлэһии, урбааны өйөөһүн, суол-иис

Ил Дархан Айсен Николаев быйыл төрдүс төгүлүн Анал этиитин СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕар (Ил Түмэн), бырабыыталыстыбатыгар, муниципальнай тэриллиилэргэ, бар дьонугар иһитиннэриэҕэ. Кини 2018 сыллаахха Ил Дархан дуоһунаһыгар ананан баран биэс улахан стратегическай суолталаах ыйаахтары таһааран турар. Ити кини быыбарга кыттыбыт бырагырааматын сүрүн этиилэрэ этэ. 

2018 СЫЛ. БАСТАКЫ САҔАЛААҺЫННАР

Айсен Сергеевич 2018 сыллаахха ыам ыйыгар Ил Дархан эбээһинэһин толорооччунан, онтон балаҕан ыйыгар өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун 71,40 % куоластарын ылан Ил Дарханынан талыллыбыта. Бастакы Анал этиитин кини ахсынньы 17 күнүгэр иһитиннэрбитэ. Бу туһунан суруйуом иннинэ, 2018 сыл биһиэхэ туох ураты­лааҕын кылгастык сырдатан ылыым.

Ити сыл Саха сиригэр улахан халаан уута кэлэн, 63 нэһилиэнньэлээх пуун, балтараа тыһыынчаттан тахса олорор дьиэ, социальнай эби­йиэктэр, ууга бараннар, суол-­иис алдьанан өрөспүүбүлүкэбитигэр улахан хоромньу тахсыбыта. Оччолорго Ил Дархан эбээһинэһин толорооччу Айсен Сергеевичкэ ити бастакы улахан тургутук этэ. Ити кэмҥэ кини өрөспүүбүлүкэ салайааччытын быһыытынан федерацияҕа тиийэн туруорсан, РФ бырабыыталыстыбатын Резервэтин пуондатыттан өрөспүүбүлүкэҕэ кылгас кэм иһигэр 950 мөлүйүөн солкуобай көмө кэлэрин ситиспитэ.

Аны туран, 2018 сыл­лаахха кулун тутарга РФ бэрэси­дьиэнин быыбара буолан, дойду үрдүнэн эмиэ саҥа кэм саҕаламмыт кэмэ этэ. Онон саҥа талыллыбыт эрэгийиэннэр лидердэригэр үлэлэрин киин салалта үлэтин хайысхатын кытары тэҥҥэ саҥалыы ыытар кыахтаммыттара. Санатан эттэххэ, Ил Дархан быыбарын кытары биһиэхэ Ил Түмэн дьокутааттарын талыы буолбута. Ол түмүгэр Судаарыстыбаннай Мунньах дьокутааттарын састааба 67 %, ону сэргэ бырабыыталыстыба чилиэннэрин 65 % уларыйбыттара.

“Биһиги сүрүн сыалбыт-сорукпут диэн өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии олохтооҕо бэйэтин миэстэтин булунарыгар усулуобуйаны тэрийии буолар. Ол киэҥ билиини ылыы, үлэ саҥа ньымаларыгар үөрэнии, култуура, чөл туруктаах буолуу, олорорго, үлэлииргэ, үөрэнэргэ бары усулуобуйаны тэрийии нөҥүө барыахтаах. Онуоха, бастатан туран, хас биирдии киһи дохуоттаах буоларын ситиһиэхтээхпит”, – диэн бэлиэтээбитэ үс сыллааҕыта Айсен Сергеевич.

Итини этэн туран, кини Ил Түмэҥҥэ, бырабыыталыстыбаҕа улахан соруктары туруорбута. Бастатан туран, Анал этиитигэр хас биирдии бырайыакка эппиэтинэстээх киһи баар буолуох­таах диэн Инвестиционнай анал этиитигэр кини улахан быра­йыактарга эппиэтинэстээх дьону сыһыарбыта. Холобур, Өлүөнэ муостатын тутуутугар эппиэттээх вице-премьер Кирилл Бычков, искэн ыарыыны эмтиир диспансеры, сүрэх ыарыытын эмтиир диспансеры тутууга – вице-премьер Ольга Балабкина, Үрдүкү технология пааркатын тутууга – инновация, цифровой сайдыы миниистирэ Анатолий Семенов, Дьокуускай куоракка социальнай эбийиэктэри тутууга – экономика миниистирэ Майя Данилова, айылҕа гааһын туһаҕа таһаарыы бырайыактарыгар – бырамыысыланнас миниистирэ Михаил Терещенко анаммыттара.

УЛАХАН ХАМПААННЬАЛАРЫ КЫТАРЫ ҮЛЭ

“Биһиги аҥаардас бүддьүөт эрэ харчытыгар эрэнэрбит тутах. Арассыыйа инники күөҥҥэ иһэр эрэгийиэннэрин ахсааннарыгар киирсэрбитигэр суолбутун-­ииспитин оҥоруу, олорор сирдэрбитин тупсарыы, үөрэхтээһини, доруобуйа харыстабылын саҥа таһымҥа таһаарыы, үлэ миэстэтинэн хааччыллыы, үрдүкү технологиялары туһаныы курдук сыал-сорук турар. Ол иһин су­­даарыстыба уонна чааһынайдар бииргэ үлэлээһиннэрин ньыматынан экэниэмикэбитигэр 2024 сылга диэри 500 млрд солкуобайтан итэҕэһэ суох сууманы киллэриниэхпитин наада”, – диэн бэ­­лиэтээн туран, тастан инвести­цияны киллэрии күүскэ барыахтааҕын ыйбыта.

Өрөспүүбүлүкэбит сиртэн хостонор баайын туһаҕа таһааран олорорунан бырамыысыланнас эйгэтэ манна баһыйар ­оруолу ылар. Биһиэхэ тэриллибит “Соҕуруу Саха сирэ”, “Кангалас” (билигин “Якутия”) урутаан сайдар сирдэр итиннэ тирэх ­буолбуттара. Холобур, “Мечел” хампаанньа Элгэтээҕи чох баайдаах сири туһаҕа таһаарыыта, “Колмар” хампаанньа базатын хаҥатыыта барыта сайдыы биир үктэлигэр тахсарга төһүү буолбуттара. Манна даҕатан эттэххэ, ити кэмҥэ урутаан сайдар сирдэр производствоҕа номнуо 35,5 млрд солкуобайы киллэрэн, 4,5 тыһыынчаттан тахса үлэ саҥа миэстэтин арыйан олороллоро.

Ону таһынан, кэлиҥҥи уон сыл иһигэр гаас бырамыысыланнаһыгар Чайыҥдатааҕы ньиэп, гаас баайдаах сири туһаҕа таһаарыыны, “Сибиир күүһэ” бырайыак тустарынан элбэхтэ кэпсиибит. Бу бырайыак чэрчитинэн, ити сылларга Ленскэй, Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри нэһилиэнньэлээх пууннарыгар гаастааһыны киллэрии былааннаммыта.

Айсен Николаев өрөспүү­бүлүкэбитигэр баар улахан хампаанньаларбытын кытары үлэлэһиигэ хара маҥнайгыттан кинилэр социальнай бырайыактарыгар ордук болҕомтотун уурбута. Холобур, “АЛРОСА” хампаанньаны кытары үлэлэһэн СӨ Үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондатыгар 2019 сылтан саҕалаан сыл аайы 150 мөлүйүөн солкуобайы Бүлүү өрүс сүнньүгэр олорор улуустарга ыраас иһэр ууга диэн ыытарыгар сөбүлэҥин ылбыта. Ити туһунан Анал этиитигэр эмиэ этэн турар.

Ону таһынан, тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа улахан хампаанньалар эппиэтинэстэрин үрдэтиини Анал этиитигэр туспа пуунунан киллэрбитэ. “Бу ыйаах Сахабыт сирин айылҕатын харыстааһыны саҥа таһымҥа таһаарыах­таах. Бастатан туран, бу бырамыысыланнаска үлэлии сылдьар хампаанньаларбыт тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа эппиэтинэстэрин үрдэтиилэригэр сыһыаннаах. Кинилэр куттала суох техноло­гияларга көһүүлэригэр төһүү буолуохтаах. Итини сэргэ өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии олохтооҕо бэйэтин олорор сиригэр-­уотугар харыстабыллаахтык, хаһаайынныы сыһыаннаһыахтааҕын умнумуох тустаах”, – диэн бэлиэтээн эппитэ.

АРКТИКА САЙДЫЫТЫГАР

Үөһээ этэн аһарбытым курдук, 2018 сыллаахха бырабыыталыстыба састааба уларыйбыта. Итини сэргэ сорох судаарыстыбаннай кэмитиэттэр оннуларыгар министиэристибэлэр тэриллибиттэрэ. Холобур, Арктика су­­даарыстыбаннай кэмитиэтин оннугар Арктика сайдыытын министиэристибэтэ олохтоммута. Санатан эттэххэ, ити кэмҥэ Арассыыйаҕа тирэх зоналары тэрийии саҕаламмыта. Саха сиринээҕи хотугу тирэх сир, былаан быһыытынан, муора суолун сайыннарыыга, инфраструктуратын оҥорууга ылсыахтааҕа. Манна сүрүн оруолу Жатайдааҕы суудуналары оҥорор собуот ылыахтааҕа. Ону сэргэ бы­­лаан быһыытынан хотугу улуустар аэропортарын саҥардыы барыахтааҕа.

“Арктикаҕа тырааныспар систиэмэтин биир кэлимник са­­йыннарыы бу улуустарга бырамыысыланнаһы сайыннарыыга тирэх буолуохтаах. Биһиги сыалбыт-сорукпут диэн инвестицияны киллэрии, бизнеһы сайыннарыы, улахан бырайыактары олоххо киллэрэргэ туох баар усулуобу­йаны тэрийии буолар. Арктикаҕа, хоту дойдуга бырамыысыланнас эйгэтэ сайдыахтаах, атаҕар ту­­руохтаах. Ити нэһилиэнньэ олоҕор туһуланар”, – диэн иһитиннэрэн Айсен Сергеевич Арктика, хоту дойду сайдыытыгар биир саҥа түһүмэҕи арыйбыта.

Саҥа министиэристибэ тэриллэн, хотугу улуустарга тэриллибит бырайыактар бары биир сиргэ түмүллүбүттэрэ, ону ааһан хас биирдии судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа хоту дойдуга сыһыаннаах боппуруостар туспа пуунунан суруллар кыахтаммыттара. Ити үбүлээһини биир сиргэ түмүүгэ улахан ­оруоллаах ­буолбута. Ону сэргэ хотугу ­улуустарга сибээс эйгэтин тупсарыыга үлэ-хамнас саҕаламмыта. Ол чэрчитинэн, билигин Өлөөҥҥө түргэн-тарҕан интернет ситимэ киирэн турар.

Манна даҕатан эттэххэ, Айсен Николаев биир стратегическай суолталаах ыйааҕынан цифровой эйгэни сайыннарыы буолар. Ол ыйааҕар 2024 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ 85 % интернетинэн хааччыллыахтааҕын, Айти-паарка тэриллэн манна улахан хамсааһын тахсыахтааҕын туһунан эппитэ. Бу сыал-сорук урутаан 2021 сылга номнуо ситиһиллэн турар.

ҮӨРЭХТЭЭҺИҤҤЭ

Үөрэхтээһин эйгэтигэр саҥа талыллыбыт Ил Дархан тугу бэ­­лиэтээн эппитэй диир буоллахха, кини 2024 сылга диэри үөрэҕи биэрии хаачыстыбатынан Саха сирэ Арассыыйа 15 бастыҥ эрэгийиэннэрин иһигэр киириэхтээх диэн иһитиннэрбитэ. Ити чэрчитинэн, Арктикатааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы оскуола тэриллэн турар. Айсен Сергеевич манна технопааркалары тэрийиигэ, оҕолорго цифровой үөрэхтээһиҥҥэ кыра эрдэхтэриттэн сыһыарыыга сүрүн болҕомтотун уурбута. Онон билигин улуустарга айти-кииннэр, “Точка роста” диэн оҕолору цифровой эйгэҕэ сыһыарар кииннэр тэриллэн үлэлээн эрэллэр.

ТЫА ХАҺААЙЫСТЫБАТЫГАР

Айсен Сергеевич 2018 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга эмиэ биир улахан стратегическай ыйааҕын та­­һаарбыта. Манна кини 2024 сылга диэри олохтоох оҥорон таһаарыыны үрдэтэр туһуттан судаа­рыстыбаттан кэлэр көмөнү ырыынак кэмигэр сөп түбэһиннэрэн сөптөөхтүк

ыытыы, сүөһү, сылгы, таба ахсаанын элбэтии курдук сыалы-соругу туруорбута. Ол курдук, үүтү астааһын – 60, эти соҕотуопкалааһын – 50, оҕуруот аһын бэлэмнээһин 30 бырыһыанынан үрдүөхтээҕэ. Тыа хаһаа­йыстыбатын оҥорон та­­һаарыытын өйүүр анал пуонда тэриллиитин туһунан Анал этиитигэр бэлиэтээн эппитэ.

Ону таһынан, кини тыа ха­­һаайыстыбатынан дьарыктанар киһи эмиэ предприниматель, инвестор буоларын, ол өйдөбүлүн киллэрбитэ. Бу туһунан 2021 сыллааҕы Анал этиитигэр көрүөхпүт.

2018 СЫЛ. ТҮМҮК ТЫЛ

Айсен Сергеевич 2018 сыллааҕы Анал этиитигэр предпринимательство эйгэтин өйөөһүҥҥэ административнай мэһэйдэри туоратан туран, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрү оҥорор киин үлэтин-хамнаһын өссө кэҥэтэн биэрэргэ эппитэ. Ону таһынан, лизинговай хампаанньа тэриллэн, орто, дьоҕус предпринимательствоҕа көмө-тирэх буолуохтаах диэн иһитиннэрбитэ. Дьокуускай куоракка сыһыаран, хас сыл аайы Дьокуускай куорат хаарбах дьиэлэрин көтүрүүгэ 5 млрд сол­куобай, суолун-ииһин оҥорууга 1 млрд солкуобай барыаҕа диэн эппитэ.

“Сахабыт Сирин бигэ туругун, инники сайдар кэскилин түстүөҕүҥ”, – диэн туран 2019 сылы Сомоҕолоһуу сылынан биллэрбитэ.

Аграфена Кузьмина.