Дугуйдаан Винокуров уонна Мичил Неустроев саха атынан уһун айаҥҥа туруммуттарын туһунан сонуну сэргии иһиттим уонна биһирээтим. Манан ситимнээн эһээм Аҕа дойду сэриитин кэмигэр Абый улууһуттан Өймөкөөн Уус Ньаратыгар диэри фроҥҥа анаан сылгы үөрүн 2 сыл айаннаан тиэрдибитин туһунан суруйарга сананным. Манна даҕатан суруйдахха, эһээм Гаврил Николаевич Ребров кулун тутар 15 күнүгэр 100 сылын бэлиэтээтибит.
СЭРИИ САҔАНААҔЫ СОКУОННАР КЫТААНАХ ЭТИЛЭР
Эhээм 1921 сыллаахха кулун тутар 15 күнүгэр Абый улууһун Муҥурдаах нэhилиэгэр, Орбонньохтоох учаастагар элбэх оҕолоох дьадаҥы кэргэҥҥэ бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Аҕата – Ребров Николай Петрович, ийэтэ — Аммосова Анастасия Николаевна.
Гаврил Николаевич 60-тан тахса сыл холкуос, сопхуос араас үлэтин толорбута. Ол иhигэр 20-тэн тахса сыл сылгыhыттаабыта. Үлэтигэр, олоҕор элбэхтэ хайҕанара. Мас, тимир ууhа этэ. Коммунистическай үлэ хас да төгүллээх ударнига, 3 мэтээллээх, үгүс грамоталардаах, махтал суруктардаах. Тыыл бэтэрээнэ этэ.
1941 сыл бэс ыйыгар фашистар Сэбиэскэй Сойууска сэриинэн саба түспүттэрэ. Хоту улуустартан аҕыйах киhи барбыта. Ол да буоллар, хас биирдии киhи Кыайыы туhугар күүстэрин харыстаабатахтара. Тиийиммэт-түгэммэт аас-туор олох саҕаламмыта. Бу сылларга тыылга күүстэрин харыстаабакка үлэлээбит дьоннортон биирдэстэринэн эhээм Гаврил Николаевич буолар. Сэрии сылларыгар уопсастыбаннай баайга-дуолга сыһыан, үлэҕэ-хамнаска ирдэбил олус күүскэ туруоруллар эбит. Ол сылларга элбэх үтүөкэннээх үлэһиттэр, киһи быһыытынан эҥкилэ суох үгүс биир дойдулаахтарбыт хаайыыга баран, төлкөлөрө төннөн, суорума суолламмыттара. Ордук сүөһү туһата суох өлүүтүн иһин кытаанахтык ирдииллэр эбит. Холобура, 1943 сыл сайыныгар халаан уутугар сүппүт 3 сылгыны төлөппүттэрин туһунан эһээм бу курдук суруйар:
“Намыы күөлгэ Афанасий Афанасьевич-Охоноон диэн киһини кытта ыччат сылгыны сайылатан олордохпутуна, үрэх уута халааннаан бэрт кыараҕас үрдүк тумулга таһааран сылгыларбытын икки хонук устатыгар туруоран баран, уу тарпытыгар Ылаҕаннаах күөлгэ көспүппүт. Ол бириэмэҕэ 3 тый уҥуохтаах тирии сүппүттэрэ. Ону холкуос уопсай мунньаҕар дьүүллээн, иккиэммититтэн 1 400 солкуобайы ирдииргэ уураахтаабыттара. Ити сууманы (700 солкуобай) төгүрүк биир сыллааҕы дохуотум кыайан саппатаҕа”.
Сэрии сылларыгар, ол инниттэн да, сэрии кэнниттэн да олох-дьаһах олус ыарахан этэ. Тойонтон боростуой холкуостаахтан тутулуга суох үлэҕэ ирдэбил күүстээҕин, үлэни толорууга дьулуурдаахтарын, олох ыараханын, кыһалҕатын тэҥҥэ үллэстэллэрин маннык ахтар:
“Оҕо эрдэхпиттэн кыһыныгар түүлээххэ аҕабын кытта сылдьарым. Оччолорго таба көлө суоҕун кэриэтэ этэ. Холкуоска от-мас, таһаҕас тиэйиитэ, дьаам түһэриитэ барыта таба, ат көлөнөн оҥоһуллар буолан, көлө олус кырыымчык буолара. Булчуттар утуйар таҥастарын, аһылыктарын дуомун биирдии олох сыарҕата тиэйэ сылдьар этибит. Убайдыы–быраат Егор Семенович, Алексей Семенович Полушкиннар 3 сыарҕа табалаах, Василий Гаврильевич Ильяхов 2 сыарҕа табалаах буолаллара. Кинилэри кытта холбоһон биир биригээдэ буолан сылдьарбыт. Булпут үксэ тииҥ буолара. Оройуон кииниттэн Дружинаттан райком үлэһитэ Пантелеймон Гаврильевич Слепцов түүлээҕи хомуйааччынан, агитаторынан – фроҥҥа күндү түүлээх суолтатын, сэриигэ туох уларыйыы тахсыбытын, оройуон, өрөспүүбүлүкэ сонунун кэпсии, биир сыарҕаҕа утуйар таҥаһын, өйүөтүн тиэнэн баран үксүн сатыы декада аайы кэлэн Мундучаан Тааһынан, Хайа Сиһинэн, Хатыҥнааҕынан сылдьан эргийэн төннөр буолара”.
ӨЛӨР-ТИЛЛЭР ИККИ АРДЫНАН СЫРЫЫ
Сэрии ыар сылларыгар өрөспүүбүлүкэ салалтата «Дальстрой» систиэмэтин олохтоох былаастар көлөнөн хааччыйалларыгар эбээһинэстээбитэ. Ону толорорго оройуон салалтата холкуостарга «Дальстрой» бэрэстэбиитэллэрин кытта дуогабардаһарга сорудахтаабыта. Ону уһаппакка-кэҥэппэккэ, холкуостар дьаһаммытынан барбыттар. Дуогабардаһан, уһун сындалҕаннаах айаҥҥа туруммуттар.
Сылгы үүрүүтүгэр барбыт дьоннортон биирдэстэринэн эһээм Гаврил Николаевич буолар. 1944 сыллаахха күһүн Уус-Ньараҕа баралларыгар Ворошилов аатынан холкуостан 40-ча сылгы, «Кыһыл сардаҥа» холкуостан 90-ча сылгыны ылан, 130-ча сылгыны үүрэргэ сорудахтаабыттар. Биригэдьиир Илья Христофорович Дохунаев, Петр Степанович Никулин, Николай Садовников, Афанасий Федотович Сорокоумов, эһээм, Лямин, ветврач буолан барбыттар. Сылгыларын өттүктэригэр «DC» диэн кытарбыт тимиринэн бэчээттэппиттэр.
1944 сыл балаҕан ыйыгар Түбэҕэ, Силээннээх үрэххэ диэри тоҥмут бадараанынан барбыттар. Силээннээх үрэхтэн Муома улууһун кыраныыссата Бөрөлөөх үрэххэ диэри айаннаан тиийбиттэр. Муомаҕа тиийбиттэригэр, сылгылары Ляминтан Николай Холод диэн ветврач туппут. Муомаҕа Абый сылгыларын эмиэ үүрэн аҕалбыттар эбит.
Сорохтор сылгы үүрсэн баран, дойдуларыгар төннүбүттэр. Оттон сорохтор сылгыларын кытта хаалбыттар. Олус сут сыл буолбут. Икки биригээдэттэн холбоон 10-ча сылгы аччыктаан, ыран өлбүт. Ыкса саас “ЯК” сөмөлүөтүнэн, сыарҕалаах табанан эбиэһи таспыттар. Сылгыһыттар эмиэ аччыктаан, тоҥон, сирэйдэрин үлүтэн, тыыннаах эрэ сааһы көрсүбүттэр.
1945 сыл, саас салгыы айаннаабыттар. Айаннаабыттарын үһүс күнүгэр ат тобугунан буолар гына халыҥ хаар түспүт. Дэлби тоҥон, илийэн, балаакка тардынан хонордуу быһаарыммыттар. Чэйдээн бүтэн, сылгыларын көрүнэ барбыттар. Онно 4 сылгы өлө сытарын булбуттар. Дьааттаах чуурукта диэн оту сиэн сылгылар өлбүттэр эбит (чуурукта от-саас хаар халыҥнык түһэн баттаатаҕына, дьааты таһаарар). Манна хоннохпутуна сылгылар бараныыһылар диэн сүбэлэһэн, сылгыларын хомуйан, салгыы барарга быһаарыммыттар. Үүрэн истэхтэринэ, өссө биэс сылгы өлбүт. Олору сүлэргэ икки киһи хаалбыт. Ол курдук икки суукка аттан түспэккэ айаннаан, үчүгэй оттуктаах сири булбуттар. Ыарҕа хомунан, уот оттунан, утуйан сынньаммыттар. Аттарын сынньатан, аара тохтоон утуйа түһэ-түһэ, 5-6 күн айаннаан, Арҕаа үрэххэ тиийбиттэр. Бырдах бөҕө, бырдахтан тумнастан икки суукка тухары ханна да тохтообокко, адаар таастаах хайалары быһыталаан сыккырыыр дууһалара эрэ Чыбааҕылаах үрэххэ кэлбиттэр. Хата аара биир да сылгы өлбөтөх. Салгыы айаннаан, үрдүк хайалардаах, от-мас үүммэт сирдэринэн Уолчаан үрэххэ түспүттэр. Ол үрэххэ тиийэн бириискэ аайыттан нэрээттээх дьон кэлэн сылгыларын ылыталаан барбыттар.Ол сиртэн сорохтор дойдуларыгар төннүбүттэр.
Илья Дохунаев, Дмитрий Слепцов, Порфирий, Василий Корякин, Николай Холод, мин эhээм буолан 200-чэ сылгыны Уус-Ньараҕа 1945 сыл балаҕан ыйын бүтүүтэ тиэрдибиттэр.
Дойдуларыгар төннөллөрүгэр биир эрэй эбит. Сорохтор сатыы аҥаардаах, дьаамынан дойдуларыгар тиийбиттэр. Эһээм “ЯК” сөмөлүөтүнэн Муома улууһун Хонуу бөһүөлэгэр кэлэн хаайтаран, 1945-1946 сыл кыһыныгар райпо тэрилтэтигэр куонньугунан үлэлээбит. 1946 сыл муус устар 28 күнүгэр Василий Николаевич Корякины кытта, турар бэйэтэ, тыыннаах эрэ ордон, дойдуларын булбуттар.
Ити курдук, эһээм Муҥурдаахтан Уус-Ньараҕа диэри сылгы үүрүүтүгэр 620 килэмиэтири 2 сыл устата айаннаан, уһун сындалҕаннаах, өлөр-тиллэр икки ардынан сырыыны, аччык-туор олохтоох, илдьиркэй таҥастаах, киһини уҥуоҕар диэри курдары үрэр тыалы-силлиэни аһаран-тулуйан, этэҥҥэ дойдутугар кэлбит.
Бары ыарахаттары эрдээхтик тулуйбута, кыайбыта, бар дьонун, холкуоhун аатын түһэн биэрбэтэҕэ. Yлэ фронугар Кыайыыны уhансыбыта.
Эбээбитин Александра Семеновна Корякинаны 40 сааһын ааһан баран кэргэн ылбыта. Уонна 36 сыл иллээх ыал буолан олорон, 7 оҕону төрөппүттэрэ. Сиэннэрин көрөн, таптаан, 77 сааһыгар бу олохтон барбыта.
Биhиги, кини сиэннэрэ, эhээбэтинэн киэн туттабыт, тумус туттабыт.
Сиэнэ Юра СЛЕПЦОВ,
Дьокуускайдааҕы индустриальнай-педагогическэй кэллиэс 4 кууруһун устудьуона.