— Оҕо сааһым биир дойдулааҕым С.З.Борисов өрөспүүбүлүкэни салайар кэмигэр ааспыта. Салгыы Г.И.Чиряев, Ю.Н.Прокопьев партия обкуомун бастакы сэкирэтээрдэринэн үлэлиир кэмнэригэр үөрэх, үлэ үктэллэринэн үүммүтүм. Саҥа Саха сиригэр бэрэсидьиэннэрдиин М.Е.Николаевтыын, В.А.Штыровтуун, Е.А.Борисовтыын үлэ үөһүгэр сылдьар кэммэр бииргэ үлэлээтэҕим, кистээбэппин, мөккүөрдээх да түгэннэр бааллара. Үөрэхтээх, үлэһит буолбут, этэллэринэн, өйбүн-санаабын туппут кэммиттэн хайа да үрдүкү салалтаттан тутулуга суох төрөөбүт өрөспүүбүлүкэм туһугар бары күүспүн, билиибин биэрэн, ууран үлэлээн кэлбиппиттэн, сэмэй ситиһиилэрдээхпиттэн астынабын, — убай киһим, саха чулуу уола, саарына, билигин да үлэттэн, олох оргуйар үөһүттэн тэйэ илик Игорь Георгиевич Гаврильев кэтит көхсүгэр, дараҕар сарыннарыгар 75-с хаарын уулларан олорон итинник сыанабылы бэринэр.
edersaas.ru, Иван Ксенофонтов-Силиги
Хомуньуус партия иитэн-үөрэтэн, ыстаал курдук хатаран таһаарбыт бойобуой, эрэллээх каадыра, үлэлээн, айан-тутан кэлбит олоҕуттан кыбыстара, кэмсинэрэ суох, төрөөбүт Сахатын сирин сайдыытыгар, дьонун-норуотун олохторун уйгута тупсарыгар өйүн-санаатын ууран, бэйэни харыстаммат үлэтинэн киллэрсибит кылаатынан киэн туттара оруннаах. Төһө да эмэнсийдэр, билигин да сууҥкатын саалыы кэтэн, паапкатын кыбынан бэрт сорунуулаахтык, эрчимнээхтик хааман-сиимэн дыгылдьытан иһэр Игорь Гаврильевы көрсө түспүт үгүс билэр дьоно, илин эҥээр кураайы улуустарга Өлүөнэ уутун 150-ча миэтэрэ үрдүктээх өрө бырахтарыы, айылҕа гааһын ситимин улуу өрүс уҥуоргу кытылыгар туоратыы курдук дойдуга, аан дойдуга ханна да хатыламматах уустук инженернэй быһаарыылардаах үйэ баараҕай тутууларын сөҕө-махтайа саныыллара чуолкай.
Аҥаардас бу икки сөҕүмэр, сүдү суолталаах тутуулары салайбытынан, быһаччы кыттыбытынан, ситиһиилээхтик түмүктээһин биир төһүү киһитэ буолбутунан өрөспүүбүлүкэбит устуоруйатыгар, норуотун олоҕор дьоһуннаах суолу-ииһи хаалларбыт саха тиэхиньиичэскэй интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэлинэн, салайааччынан буолар. Үйэлэр кирбиилэригэр, ураты уустук кэмҥэ Игорь Георгиевич күүстээх санаалаах, ырааҕы, кэскиллээҕи өтө көрөр, далааһыннаах салайааччы буолан, саха дьоно ымыы гыммыт ыра санааларын олоххо киллэристэҕэ.
Мэҥэ сириттэн куорсун анньынан, кынат үүннэринэн
Төһө да омнуолаатарбыт, үөхтэхпит-хомуруйдахпыт иһин, хомуньуус партия каадырдары иитэн-үөрэтэн таһаарар, бэлэмниир оскуолата, ньымата табата, көдьүүстээҕэ олоххо, дьыалаҕа дакаастанан турара мөккүһүллүбэт. Бары өттүнэн бэлэмнээх, көҕүлүүр, тэрийэр дьоҕурдаах, олоҕу чахчы хамсатар сэбиэскэй-партийнай, хаһаайыстыбаннай салайааччылар иитиллэн тахсаллара. Оҕо сааспыттан билэр, ытыктыыр, киэн туттар убайдарым, Мэҥэ чулуу уолаттара Филипп Охлопков, Василий Скрябин, Афанасий Кириллин, Георгий Артемьев, Матвей Мучин, Варлам, Николай Лепчиковтар, Владимир Птицын курдук хомсомуол, партия эрэллээх саллааттара өрөспүүбүлүкэни ситиһиилээхтик салайсыбыттара. Кинилэр ортолоругар партийнай-хаһаайыстыбаннай салайааччы Игорь Георгиевич Гаврильев аата дьоһуннаахтык ааттанар.
9-с кылаас үөрэнээччитэ эрдэхпинэ, кырдьаҕас эдьиийбит, кинини өйдүөхпүттэн ССКП Мэҥэ Хаҥаластааҕы райкомун аппараатыгар үлэлээбит, 1936 сыллаахха Саха сирин дьахталларыттан бастакынан Москваҕа Бүтүн Сойуустааҕы ыстаарыста М.И.Калиниҥҥа тиийэн нэһилиэнньэтин туһунан отчуоттаабыт нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Татьяна Афанасьевна Чярева : “Ити мин убайым уола, сиэн быраатым, эн эмиэ аймаҕыҥ Игорь Москваҕа үрдүк үөрэххэ үөрэнэр. Аҕата эрдэ өлөн, тулаайах үөскээбитэ.Ийэтэ Дария Михайловна учуутал”,—диэн киэн тутта, чуолаан учуутал оҕото буоларын чорбото бэлиэтээн билиһиннэрбитэ. Барыанньалаах чээй иһэ-иһэ кэпсээн-ипсээн, сэргэхситэн тахсыбыт, Москватааҕы гидромелиоративнай институт устудьуона Игорь Гаврильевы аан бастаан көрбүтүм, билсибитим билигин да өйбөр хатана сылдьар.
— Салайааччы быһыытынан төрөөбүт Мэҥэм сириттэн куорсун анньынан, кынат үүннэринэн тахсыбыппыттан үөрэбин. Оройуон салалтата, партия райкомун бастакы сэкирэтээрэ И.Г.Тимофеев, райисполком бэрэссэдээтэлэ М.Е.Попов үлэм бастакы хардыыларыгар оҥорбут үтүө сабыдыалларын, өйөбүллэрин хаһан да умнубаппын. Райком, бюро чилиэнинэн, оройуоннааҕы Сэбиэт дьокутаатынан, исполком чилиэнинэн быыбарданан, чахчы да, салайар үлэ оскуолатын ааспытым.
Майаҕа үлэ үөрүүтэ, дьиэ кэргэн дьоло тэҥҥэ кууспуттара. Тапталлаах кэргэмминээн Антонина Васильевналыын холбоһон, уолбут, кыыспыт күн сирин көрбүттэрэ. Киһиэхэ сааһыран истэҕин аайы төрөөбүт дойдута өссө күндү, ахтылханнаах буолан иһэр,”—Игорь Георгиевич улахан олоххо үктэммит күннэрин сылаанньыйа ахтар. Үлэлээбит, аармыйаҕа сулууспалаабыт эдэр киһи МГУ-га геолог үөрэҕэр киирии эксээмэннэрин туйгуннук туттаран баран, Саха сиригэр миэстэ бэриллибэтэх буолан, ыксаталыы сырыттаҕына, оҕо сааһын доҕоро, оччолорго Омскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун гидромелиоративнай факультетын устудьуона Юрий Никитин таба түбэһэн, бу идэ ураты айылҕалаах, сирдээх-уоттаах Саха сиригэр тыа сирин сайыннарыыга уу, салгын курдук наадатын долоҕойугар түһэрэн, дьылҕатын быһаарбыт сүбэтин иһин махтала улахан. Кэлин өрөспүүбүлүкэҕэ мелиорация систиэмэтигэр өр сылларга бииргэ үлэлээн, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Юрий Иванович Никитинниин төрөөбүт-үөскээбит кураайы дойдуларыгар – Илин Эҥээргэ Өлүөнэ эбэлэрин быйаҥнаах уутун “сиэтэн таһаарбыттара”.
Хомуньуус партия эрэллээх каадыра
Үөһээ бэлиэтээн аһарбытым курдук, өрөспүүбүлүкэ партийнай салалтата эрчимнээх, салайар үлэҕэ “тыыппалаах” эдэр киһини үрдүкү дуоһунастарга бэлэмниир сыаллаах үлэни былааннаахтык ыыппыта. 1980 сыллаахха мелиорация миниистирин бастакы солбуйааччынан анаммыта. 1983 сылтан ССКП обкуомун тыа хаһаайыстыбатын отделын сэбиэдиссэйин солбуйааччы дуоһунаһыгар үлэлээһинэ кинини үрдүкү партийнай үөрэххэ ыытарга “үктэл” курдук этэ. Ол курдук 1983-1985 сылларга ССКП КК иһинэн Общественнай наукалар академияларыгар үөрэммитэ. Оччолорго хомуньуус партия үрдүкү салалтатын муоһатын Ю.В.Андропов туппут кэмигэр дойдуга, сэбиэскэй уопсастыбаҕа ыарахан быһыы-майгы үөскээн эрэрэ аһаҕастык билиниллибитэ, кытаанах дьаһаллар ылыллан барбыттара. 1985 сыллаахха ССКП КК генеральнай сэкирэтээрэ М.С.Горбачев былааска кэлиэҕиттэн, “улугурууну” кириитикэлээһин, “уларыта тутуу, түргэтэтии” бэлиитикэтэ саҕаламмыта.
Академияны үөрэнэн бүтэрбит И.Г.Гаврильев будулҕаннаах, түһүүлээх-тахсыылаах олох, үлүгэрдээх үрэллии-сатарыйыы, балысхан сайдыы оргуйар үөһүгэр эриллэн-мускуллан, буһан-хатан, айан-тутан барбыта. 1985 сыллаахха ССКП обкуомун тэрийэр үлэҕэ отделын инструкторынан ананыыта сотору кэминэн эппиэттээх хаһаайыстыбаннай үлэҕэ барыахтааҕын мэктиэлээһин буолар. Ол курдук, ити сыл алтынньыга Саха АССР мелиорацияҕа, уу хаһаайыстыбатыгар миниистиринэн ананар. Ити кэмнэргэ, 80-с сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ сири нүөлсүтүүгэ, куурдууга элбэх өрүттээх, киэҥ далааһыннаах үлэ ыытыллыбыта, научнай уонна бырайыактыыр институттары кытта ыкса сибээс олохтоммута. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ сыллата 4-түү тыһыынча гектардаах сир нүөлсүтүллэр буолбута, 3,5 тыһыынча гектардаах сир уута түһэриллэн, куурдуллан тыа хаһаайыстыбатыгар туһаҕа бэриллэрэ ситиһиллибитэ.
— 1972 сыллаахха Москватааҕы гидромелиоративнай институту бүтэриэхпиттэн, сири нүөлсүтүү уонна уу хаһаайыстыбатын эбийиэктэрин тутуу салаатыгар атын үлэҕэ ананан тохтуу-тохтуу, уопсайа 18 сылтан ордук үлэлээтим. Сопхуос мелиораторыттан саҕалаан, миниистиргэ тиийэ.Итинтэн 10 сылтан ордук илин эҥээр улуустарын уунан хааччыйыы систиэмэтин тутууга—“Ленаводстрой” холбоһуктаах дириэксийэ генеральнай дириэктэринэн,— Игорь Георгиевич, Мэҥэ Хаҥалас улууһун төрүкү кураайы, тураҥнаах хара буорунан көрө сытар ааттыын да Хара нэһилиэгэр үөскээбит-улааппыт буолан, оҕо сааһыттан “уу – олох суола” аман өс дириҥ ис хоһоонун этинэн-хаанынан билэн улааппыта. Ол да иһин саха дьоно уутуйан олохсуйбут илин эҥээр улуустарыгар нэһилиэнньэ тыын суолталаах кыһалҕатын – иһэр ыраас уунан хааччыйыыны, кураайы сири-уоту нүөлсүтэн, олох уйгутун үрдэтиини быһаарар булгуруйбат сыал-сорук туруорунан, билиитин-көрүүтүн ууран, эдэрдии эрчимин, тулуурун-дьулуурун түмэн үлэлээн-хамсаан, үгүс биир идэлээхтэрин кытта сыалын-соругун ситиспитэ кини төрөөбүт дойдутун, дьонун-норуотун төлөннөөх патриота буоларын туоһулуур.
ССКП обкуомун бастакы сэкирэтээрэ Ю.Н.Прокопьев бэһиэлэйдии таарыйа:”Партия хааһытын сиэбит иэһи төлүүр кэмиҥ кэллэ”,— диэн икки сыл КК иһинэн Общественнай наукалар академияларыгар үөрэммитин санатан, ССКП Уус Алданнааҕы райкомун I сэкирэтээринэн анаммыта. Онон 1987 сыл муус устар 27 күнүгэр райком пленумугар быыбардаммыта.
— Уус Алдан кураайы оройуон. Ол иһин, идэбинэн да чугаһынан, бастатан туран өрүстэн уу систиэмэтин тутууну туруорсууттан үлэбин саҕалаабытым,— диэн ахтар бэҕэһээҥи хаһаайыстыбанньык-миниистир, аны оройуон таһымынан үрдүкү партийнай салайааччы.—Миигиттэн бары боппуруостарга кэлимник сыһыаннаһыы, быһаарыы ирдэнэрэ. Оройуоҥҥа суол тутуута эмиэ суһал быһаарыыны эрэйэрэ, олох-дьаһах, производство наадыйыыларыгар электроэнергия тиийбэтэ биир улахан кыһалҕа этэ. Социальнай эйгэ эбийиэктэрин, олорор дьиэни күүскэ тутуу бырагырааматын оҥорбуппут, олоххо киллэрэн барбыппыт. Салалтаны олохтоох каадырдарынан бөҕөргөтүүгэ болҕомтобун уурбутум, чопчу дьаһаллары ылбытым. Тыа хаһаайыстыбатыгар сири нүөлсүтүүнэн сибээстээн, сүөһү аһылыгын бөҕө базатын тэрийии, туораахтаах култуураны, күөх үүнээйини дэлэтии соруктара турбуттара.
Райком бастакы сэкирэтээрэ билигин өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга, омуктарга да биллэр, биһирэнэр Өлүөнэтээҕи “Доҕордоһуу” историко-архитектурнай мусуой-заповеднигы быһаччы тэрийсибитэ, тутуллуохтаах сиригэр Дмитрий Кононович Сивцевтиин-Суорун Омоллооннуун бастакы тоһоҕону батары саайсыбыта.
— Үлэбэр киирбитим иккис күнүгэр быһыылааҕа,сарсыарда эрдэ приемнайбар ытык кырдьаҕас Дмитрий Кононович кэтэһэн олороро. Кини үөс-батааска биэрбэккэ, Суоттуга, чуолаан Арыы Тиит сиригэр-уотугар – нуучча айанньыттара бастаан тохтообут сирдэригэр аһаҕас халлаан анныгар историко-архитектурнай мусуой тэрийэр, туттарар ыра санаалааҕын, былааннааҕын кэпсээбитэ.Өссө барыллаан оҥорбут бырайыактарын, ааҕыыларын-суоттааһыннарын көрдөрбүтэ,билиһиннэрбитэ. Бу кэскиллээх, судаарыстыбаннай суолталаах дьыаланы өйөө, хамсат диэн быһаччы туруорсубута. Ытык кырдьаҕас этиитин өйдөөбүтүм, саха буоларбынан ис дууһабынан ылыммытым. Тута чопчу дьаһаллар былааннарын торумнаабыппыт, туохтан саҕалыыры сүбэлэспиппит. Райком бюротугар, пленумҥа дьүүллэһэн, боппуруоһу көтөҕөн, Миниистирдэр Сэбиэттэрин тустаах уурааҕын таһаартарбыппыт. Үп-харчы көрүллэн, министиэристибэлэринэн, улахан тэрилтэлэринэн сорудахтар, соруктар туруоруллан- тириэрдиллэн хамсааһын тахсан, айымньылаах, үйэлээх үлэ саҕаламмыта,— Игорь Георгиевич партийнай салайааччы, судаарыстыбаннай диэйэтэл быһыытынан үлэлээн кэлбит кэмин бэлиэ, сырдык түгэнин астына, дуоһуйа ахтара сөп буоллаҕа. Оччолорго, үйэлэр алтыһар аҥаат-муҥаат , олохпут отуора тосту уларыйар түһүүлээх-тахсыылаах кэмнэргэ аймаммыта, хараастыбыта да элбэх.
1990 сыллаахха XXXVI уобаластааҕы партийнай кэмпириэнсийэҕэ партия обкуомун чилиэнинэн, өссө ССКП XXVIII сийиэһин дэлэгээтинэн талыллыбыта.
— Урукку кэмҥэ партия сийиэһин дэлэгээтинэн талыллыы улахан чиэс-бочуот дьыалатынан буоллаҕына, миэхэ тус бэйэбэр сийиэс үлэтин кэнниттэн оннук санаа олох суоҕа. Төттөрүтүн улуу дойдубут, салайар хомуньуус партиябыт хайдахтаах кириисискэ киирбиттэрэ арахсыбат санаа ытылҕана буолбута. Сийиэс бары дэлэгээттэрэ оннук ыар санаа сүгэһэрдээх дойдубутугар кэлбиппит дии саныыбын. Бэрт соторунан РФ бэрэсидьиэнэ Б.Н.Ельцин компартия үлэтин тохтотор туһунан Ыйааҕа тахсыбыта. Биир үтүө күн үлэтэ суох хаалбытым. Быһыы-майгы оннук хайысханан баран иһэрин партийнай үлэһиттэр билэрбит, хомойуох иһин, ону тохтотор хайыы-үйэ кыаллыбат буолбута,—дьэ, сүр диэтэҕиҥ. Астына, киһиргэнэ соҕус кэпсиир оннугар, билигин да уйулҕатын хам тутар санаа баттыга…
Ити эрээри, Игорь Георгиевич сийиэс дэлэгээтин быһыытынан сахалар бары да киэн туттар, махтанар дьыалабытын туруорсан, ситиһэн турар:
— Оччолорго сийиэс дэлэгээттэрин партия үрдүкү уорганнарын салайааччылара уталыппакка приемнуур бэрээдэктэрэ баара. Салайар оройуонум, Уус Алдан олохтоохторо биир дойдулаахтара П.П.Стрекаловскай өссө сэриилэһэ сылдьан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатыгар түһэриллибит докумуонун булбут кэмнэрэ этэ. Бу боппуруос сиэрдээхтик, бүтэһиктээхик быһаарыллыытын ситиһээри ССКП КК Генеральнай сэкирэтээрэ М.С.Горбачев приемугар суруйтарбытым. Ону генсек сэкирэтэрийээтэ оборуона миниистирэ маршал Д.Т.Язов приемугар сылдьарбар дьаһайбыта. Оборуона миниистирэ туруорсуубун ылыммыта, өйөөбүтэ. П.П. Стрекаловскайга сахалартан бастакынан Арассыыйа Дьоруойун үрдүк аата иҥэриллибитэ. Бу боппуруос сиэрдээхтик быһаарыллыбытагар сэмэй кылааппын киллэрсибиппиттэн үөрэбин.
1990 сыл кулун тутарыгар XII ыҥырыылаах Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан быыбардаммыта. “Легендарнай” диэн аатырар Үрдүкү Сэбиэт 1993 сыллаахха үлэтин болдьоҕун иннинэ түмүктээбитин сөбүлэспэккэ, утары куоластаабыт дьокутаатынан буолар.
— Мин оччолорго ол быһаарыыны сыыһанан аахпытым, билигин да ол санаабын уларыппаппын. Парламент үлэтин тохтоппокко эрэ, тутулун, үлэтин хайысхатын уларытар кыахтар бааллара.
Үйэ тутуутун түөрэҕэ Волга өрүс кытылыгар түһэриллибитэ
“Өлүөнэ – Мүрү” ууну бырахтарар ситим тутуллуута үгүс мэһэйдэртэн: тиэхиньиичэскэй бырайыага ситэтэ суоҕуттан, ууну аһарар кэтит турба көстүүтэ ыараханыттан, о.д.а. биричиинэлэртэн харгыстанан аанньа ыытыллыбакка турара. Райком бастакы сэкирэтээрэ И.Г.Гаврильев Саха ССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ К.Е.Иванов салайааччылаах өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтин састаабыгар киирэн Волгоградскай уобалаһы кытта бииргэ үлэлэһии дуогабарын түһэрсиигэ кыттыбыта. Сөбүлэсиһии биир сүрүн пуунунан Волгоградскай уобалас Уус Алдан оройуонугар оҥоһуллар “Мүрү” систиэмэни тутууга, итини таһынан илин эҥээр Таатта, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы оройуоннарыгар иһэр уунан хааччыйыыга тиэхиньиичэскэй, уонна, наада буоллаҕына, турбанан көмөнү оҥороро ыйыллыбыта.
— Биһиги кэпсэтиибитигэр Волгоградскай уобалас “Волгоградводстрой” мелиоративнай тутууну ыытар тэрилтэтин салайааччы Н.А.Решетников кыттыбыта. Кини тэрилтэтэ Арассыыйаҕа нүөлсүтүллэр систиэмэ биэс гыммыт биирин сыл аайы үлэҕэ киллэрэр кыахтаах.Ол иһин биир күн анаан-минээн исписэлиистэри, бырайыактыыр институт дириэктэрин, трестэр салайааччыларын кытта көрсүбүтүм. Саха сиригэр нүөлсүтүллэр үлэлэр, инники былааннар тустарынан кэпсээбитим. Онно биһиги бырайыакпытын көрөн бараннар: “Саха сиригэр тиийэн эһиги систиэмэҕитин миэстэтигэр көрүүһүбүт. Күүскэ наадыйар буоллаххытына, баахтабай ньыманан систиэмэ тутуутугар кытта көмөлөһүөхпүтүн сөп”,—диэбиттэрэ”, — Игорь Георгиевич оччотооҕуну ахтар.
Ити курдук, уруккута мелиорация, уу хаһаайыстыбатын миниистирэ, ССКП райкомун I сэкирэтээрэ И.Г.Гаврильев кый ыраах дойдуга, Волга өрүскэ тиийэн кураайы илин эҥээр улуустарыгар уйгу-быйаҥ өлбөт мэҥэ уутун Өлүөнэ эбэттэн бырахтарыы дьайымтыалаах дьаһалларын олоххо киллэрии түөрэҕин түһэрбитэ. Исписэлиис, салайааччы, дипломат быһыытынан этэн-дакаастаан Арассыыйа биир кыахтаах тэрилтэтин болҕомтотун тардыбыта, интэриэһин уһугуннарбыта. Сахабыт сиригэ үйэ тутуутунан аатырбыт “Өлүөнэ-Туора Күөл” ууну бырахтарар баараҕай систиэмэ тутуллар кыахха киирбитэ.
Дэлэҕэ партия обкуомун тыа хаһаайыстыбатыгар сэкирэтээрэ И.А.Матвеев “кэлиҥҥи сылларга Мэҥэ Хаҥаласка уонна Уус Алдаҥҥа инникитин Чурапчы, Таатта улуустарыгар тиийэр туһаайыылаах уу турбаларын ситимнэрэ тутуллаллар. Ол эрээри ити үлэлэр ситэ үбүлэммэттэр, быстах саба тутуу бэрээдэгинэн ыытыллаллар. Бастакы инженер-мелиоратордартан биирдэстэрэ Гаврильев Игорь Георгиевич көҕүлээһининэн, санаатын күүһүнэн үлэ салҕанар”, диэн бэйэтин ахтыы кинигэтигэр сөҕөн, сыаналаан суруйуо дуо…
“Кэриэйдэргин бырах, идэҕинэн ууга үлэлээ…”
— Билигин партия райкомун бастакы сэкирэтээрэ дуоһунас, сорохторго, омсолоох өйдөбүлү биэриэн сөп. Мин оройуоҥҥа үлэлээбит сылларбыттан, олохтообут дьаһалларбыттан кыбыстарым суох. Биһиги бары үтүө, кэскиллээх уларыйыылар олоххо киирэллэригэр, дойдубут модун күүһэ хаттаан тиллэригэр бигэтик эрэнэрбит. Оннук сыаллаах-соруктаах үлэлииргэ дьулуспуппут. Эмискэ барыта ытылҕанныы эргийиэҕин киһи, этэргэ дыды, куһаҕан да түлгэ көрбөт дьыалата этэ. Биһиги, кытыы сир дьоно, аҥаардас үтүө эрэ санаанан салайтаран элбэх былааннардаах үлэлии олорбуппут,—Игорь Георгиевич 1991 сыл атырдьах ыйынааҕы ПУТЧ (былааһы былдьыы сатааһын табыллыбатах холонуутун) аймалҕаннаах, араллааннаах кэмнэрин илэ көрөр курдук. Силовиктар дьыалаларын-докумуоннарын уопустаан тутан, кэбиньиэттэрин, дьиэлэрин хатаан, бэчээттээн, партия райкомун I сэкирэтээрэ эмискэ дьылха-хаан дьүүлүгэр турар бэйэтинэн хаалбыта. Ыарахан дьыала этэ… Киһитэ кини буолан, санаатын күүһүнэн тулуктаспыта. Кини курдук чиҥ майгылаах, модун санаалаах тиҥ курдук дьон кыһалҕаҕа, ыксалга өссө дьиппиэрэн, сымыһахтарын хам ытыран, ырааҕы толкуйдаан кэҥээн, холкутуйан биэрээччилэр. Сыл аҥаара үлэтэ суох сылдьыбыт кэмигэр элбэҕи сыныйан, аааран толкуйдаан, кэм, олох тутула уларыйан, хапытаал үйэтин, ырыынак сыһыаннаһыыларын сокуоннарыгар олоҕуран саҥалыы дьаһанарга айгыраабыт дойдутун, аймаммыт бар дьонун туһаларыгар омук дойдуларын үптэрин-харчыларын, кыахтарын киллэрэгэ, туһанарга, омуктардыын “эн-мин” дэһэн үлэлииргэ быһаарыммыта.
Үгүстэр буккулла-тэккиллэ, тэпсэҥнии сылдьар кэмнэригэр Илин диэки хайыһан, “Саха-Соҕуруу Корея” диэн тас экэнэмиичэскэй сыһыаннаһыыларга ассоциацияны тэрийбитэ.Генеральнай дириэктэр дьиҥ олоххо киирэр кыахтаах, ааҕыыга-суоттааһыҥҥа тирэҕирбит хорсун идиэйэлэрин, бырайыагын Дьокуускай куорат дьаһалтата, “АЛРОСА”, “Якутуголь”, “Саханефтегаз”, “Якутзолото” курдук, о.д.а. 25 бөдөҥ тэрилтэ өйөөн, ити ассоциация чилиэннэринэн буолбуттара. И.Г.Гаврильев Соҕуруу Кореяҕа тиийэн, бииргэ үлэлээһин боротокуолун торумун оҥорсубута. Кэриэйдэр Элгэ чоҕун хостооһун суотугар уу, гаас ситимнэрин тардарга, Беркакит-Томмот-Дьокуускай тимир суолу, Өлүөнэни туоруур муостаны тутарга сөбүлэспиттэрэ. Ассоциация генеральнай дириэктэрэ түһэрсиллибит сөбүлэһиилэр олоххо киирэн бардахтарына, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар биллэр инники хардыылары оҥоруохтаах бырайыагын туһунан бэрэсидьиэн М.Е.Николаевка сурук киллэрбитэ.
— Кэриэйдэргин бырах, идэҕинэн ууга үлэлээ,— диэн Михаил Ефимович быһаччы дьаһайбыта. Төһө да утарсар, мөккүһэр түгэннээхтэрин иһин, бастакы бэрэсидьиэн тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ эрдэҕиттэн оччолорго мелиорация миниистирэ И.Г.Гаврильев хараактырын, салайар дьоҕурун, кыаҕын билэр буолан, итэҕэйэн итинник быһаарыныыны ыллаҕа.
Көҕүлээччи — мэлдьи “буруйдаах”: сүдү эппиэтинэс сүктэриллибитэ
1992 сыл олунньу 25 күнүгэр бэрэсидьиэн М.Е.Николаев, И.Г.Гаврильев, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Ю.Д.Трофимов, Госснаб бэрэссэдээтэлэ В.К.Филиппов, мелиорация, уу хаһаайыстыбатын миниистиринэн үлэлии сылдьыбыт А.И.Касаткин кыттыылаах Өлүөнэ өрүс уутун илин эҥээр улуустарга бырахтарыы идиэйэтин олоххо киллэрии кыахтарын туһунан аан бастакы мунньаҕы ыыппыта. Мунньах бэбиэскэтигэр Киини (Москваны, Волгограды), Саха Өрөспүүбүлүкэтин, Волгоградскай уобалас структурнай уорганнарын кытта тэрээһин, сөпсөһүннэрии, ууну хачайдааһын тиэхиньиичэскэй-экэнэмиичэскэй төрүттэрин ырытан оҥоруу, тутууну үбүлээһин, матырыйаалы, оборудованиены поставкалааһын, сүрүн бырайыактааччылары, бэдэрээтчиттэри бигэргэтии боппуруостара киллэриллибиттэрэ.
Нууччалыы “инициатива наказуема” диэн өс хоһооно этэринии, өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх гидромелиоративнай эбийиэктэри, тутуулары үлэҕэ киллэрэргэ үгүс сыратын биэрбит, бу тутууну көҕүлээбит Игорь Гаврильевка Киини кытта бары тэрээһин, сибээстэһии үлэлэр, эппиэтинэс уопсастыбаннай саҕалааһын быһыытынан сүктэриллибиттэрэ.
Бэрэсидьиэн сөбүлэҥин ылаат, И.Г.Гаврильев Москваҕа РФ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы , уруккута ССРС мелиорация, уу хаһаайыстыбатын миниистирэ В.П.Логиновка Өлүөнэ уутун илин эҥээр оройуоннарыгар бырахтарар этиилээх тиийэн, үрдүкү таһымнаах мунньахха тутууну ыытарга сөбүлэҥи ылбыта. РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, СӨ бырабыыталыстыбата, Волгоград уобалаһын дьаһалтата, “Волгоградводстрой” АУо састааптаах консорциум тэрийэргэ этии киирбитэ. Улахан диаметрдаах турбаны поставкалааһын уонна ол болдьоҕо торумнаммыта.
— Ити курдук, дьыала 1992 сыл саҥатыгар саҕаламмыта. Бу федеральнай таһымнаах, кээмэйдээх тутуу буолара бастакыттан биллэрэ. Дьэ, ол иһин Дьокуускайга, Москваҕа булуталаабыт бары мунньахтарга кыттыыны ылбытым, бары сөбүлэһиилэргэ, көрсүһүүлэргэ докумуоннар оҥоһуллууларыгар, ылыныллыыларыгар быһаччы кыттыбытым,—диир Игорь Георгиевич.
РФ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы В.П.Логинов атырдьах ыйын 5 күнүгэр ыыппыт үһүс мунньаҕар 50 тыһыынча туонна ыйааһыннаах 1220 мм кэтиттээх турбаны поставкалааһын, бэдэрээтчиттэри кытары генеральнай дуогабар усулуобуйата, үлэ тэрээһинин атын да боппуруостара быһаарыллыбыттара. Блочнай тииптээх уста сылдьар ууну хачайдыыр носуоһу оҥорууну Рыбинскайдааҕы суудунаны тутар собуокка срудахтаабыттара. Волгоград уобалаһын Волжскайдааҕы турбаны оҥорор собуотугар турба сыанатын, тириэрдиллэр кыраапыгын чуолкайдаабыттара. Ол түмүгэр Осетрово порт нөҥүө уу суолунан турба бастакы партиялара Мэҥэ Хаҥалас ройуонун Аллараа Бэстээҕэр аҕалыллыбыттара. Ити эрэ кэнниттэн Игорь Георгиевич Гаврильевы “Ленаводстрой” холбоһуктаах дириэксийэ генеральнай дириэктэринэн аныыр туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин 1992 сыл атырдьах ыйын 12 күнүнээҕи 205 №-дээх ыйааҕа тахсыбыта.
— Бу кэмтэн ыла сүдү эппиэтинэһи сүгэн, баараҕай тутууну быһаччы салайыыны саҕалаабытым. Өр кэмҥэ бу тутууга мин миэстэм, оруолум, быһаччы эттэххэ, үлэлиэхтээх дуоһунаһым быһаарыллыбакка сылдьыбыта,— Игорь Георгиевич үйэ тутуута саҕаланыахтаах үлүгэрдээх тэрээһин үлэлэргэ хотунан-соҕуруунан, дойдуну биир гына сорук боллур курдук сылдьыбытыттан хом санаалааҕа иһиллэр, биллэр.
Түөрт сыллаах улуу туруулаһыы
Баараҕай тутууну атаҕар туруоран, уустук инженернэй быһаарыылары ылынан, дьайымтыалаах дьаһаллары сорунуулаахтык олохтоон, Арассыыйа Эбэ хотун араас муннуктарыттан мустубут хас эмэ сүүһүнэн, тыһыынчанан улахан интернациональнай кэлэктииби сатабыллаахтык түмэн, хаһаайыстыбаннай, партийнай үлэ уопутун дириҥник иҥэриммит салайааччы, үйэ тутуутун сүрүннээбит тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Игорь Георгиевич Гаврильев туруоруллубут эппиэттээх судаарыстыбаннай сорук толоруллуутун хааччыйбыта.
Ол курдук 1998 сыл алтынньы 30 күнүгэр 73,71 биэрэстэ усталаах, сылга 2995 тыһыынча кубометр ууну хачайдыыр кыахтаах Өлүөнэ-Мүрү уу турбатын ситимэ үлэҕэ киллэриллибитэ.
1998 сыл ахсынньы 8 күнүгэр Өлүөнэ-Туора күөл уу ситимин турбатын ууну хачайдыыр сүрүн “Роса” ыстаансыйата уонна 6,75 биэрэстэ усталаах турба ситимэ үлэҕэ киллэриллибитэ.
2000 сыл сэтинньи 13 күнүгэр сүрүн ситим 29,61 биэрэстэ усталаах НС-1 Өлүөнэ-Майа сэлиэнньэтин кэрчигэ туһаҕа бэриллибитэ.
Тутууну сыаналыырбытыгар “баараҕай”, “сүдү”тыллары туттубуппут түбэһиэхчэ буолбатах. Санаан көрүҥ, аҥаардас 90 биэрэстэ усталаах сүүнэ кэтиттээх турбалары кый ыраахтан атыылаһан тиэйэн аҕалыы төһөлөөх үлэнэн ситиһиллибитэ буолуой?! Үлэ бүтэһигэр олус боростуойдук “ситиһиллибитэ”, “түмүктэммитэ” диэтибит. Оттон ити икки тыл кэтэхтэригэр тыһыынчаҕа тиийэр киһи хас да сыллаах үлэтэ, санаатын дьулуура, элбэх ыарахаттары, моһоллору туораабыт түгэннэрэ бааллар эбээт…
90-с сыллар саҥаларыгар баараҕай тутуулар тустарынан буолбакка, судургутук быһаардахха, дьиэ кэргэн да ыырыгар тугу эмэ былаанныыр олус ыарахан, дьон “тыыннаах” харчыны хас эмэ ыйынан, сылынан көрбөт, илиилэригэр туппат кэмнэрэ этэ. Ол эрээри инникигэ дьулуур, күүстээх санаа кыайбыта – Арассыыйа, Саха Өрөспүүбүлүкэлэрин салалталара, “Волгоградводстрой” АУо, “Якутводмелиорация”, “Якутскэнерго” генеральнай бэдэрээтчиттэр, 30-ча хос бэдэрээттэһэр тэрилтэлэр, 11 бырайыактыыр, 10 научнай-чинчийэр институттар, 1000-нан үлэһит илии кыттыылаах үйэ сүдү тутуута саҕаламмыта уонна, сүрүннээн, кылгас болдьоххо, 4 сылынан түмүктэммитэ.
Ити эрээри, болҕомтолоох ааҕааччы, бу суруйууга “Өлүөнэ-Туора Күөл” сүрүн магистрал хаһан үлэҕэ киирбитэ тоҕо ыйыллыбата, диэн ыйытыаххын сөп. Бу баараҕай үлэ 65 миллиард солкуобай иэстээх түмүктэммит, бу иэс хайдах үөскээбитэ, хайдах төлөнүллүбүтэ, боруостаммыта бэйэтэ туһунан кэпсээн… Дьыала онуоха буолбатах, дьыала саха дьоно уутуйан олохсуйбут илин эҥээр кураайы улуустарыгар, киһи иһэр, туттар уута нуорматтан 20 төгүл аччаабыт сиригэр, өлбөт мэҥэ уутун тириэрдии буолар!
Уйгулаах холумтан сөҕүрүйбэт төлөнө, умуллубат уота
Игорь Георгиевич сотору кэминэн эмиэ биир сүдү тутууга кыттыыны ылбыта. Ол курдук улуу эбэбит Өлүөнэ өрүс түгэҕинэн “күөх уот” турбатын илин эҥээр улуустарга таһаарыыга салайааччы, уу хаһаайыстыбатын эбийиэктэрин тутааччы инженер быһыытынан улахан уопутун, билиитин-көрүүтүн аны гаас салаатын туһатыгар биэрэн, бэйэтинэн салайсан, эмиэ улуу диирбитигэр тиийэбит, дьыалаҕа кыттыбыта.
Исписэлиис, салайааччы, идеолог быһыытынан ханна да үлэлээтэр, уустук, мөккүөрдээх боппуруостары быһаарыыга кини хаһан да ыгылыйбат, төттөрүтүн олус холкутук, дуоспуруннаахтык боппуруос сүнньүн булларар, быһаарсар, түмүк оҥорор бэртээхэй хаачыстыбата итиниэхэ сыһыаннаах диир оруннаах. Дэлэҕэ өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Вячеслав Анатольевич Штыров ыҥыран ылан кэпсэтиэ, бу үлэҕэ биир эппиэттээх салайааччы буоларга сыал-сорук туруоруо дуо?
— Баараҕай тутууларга үлэлии сылдьан мэлдьи сөптөөх үөрэҕи, идэни талбыппар дьылҕабар махтанабын,— Игорь Георгиевиһы кытта аны гаас салаатын исписэлииһин, салайааччытын быһыытынан кэпсэтэбит. – XXI үйэҕэ саха ыччатын иннигэр бырамыысыланнас эйгэтигэр идэни баһылыырга киэҥ аан тэлэччи аһылынна. Онон, эдэр дьон инники олоххут барыта бэйэҕититтэн тутулуктааҕын умнумаҥ, төрөөбүт Сахабыт сирин кэскилэ – эһиги илиигитигэр, — бэйэтин кэс тылын ыччакка тириэрдэр.
— Киин Уус Алдан уонна хоту Муома оройуоннарыттан төрүттээх, гаас уонна ньиэп эйгэтигэр үрдүк үөрэхтээх, оччолорго “Якутгазпром” ААУо генеральнай дириэктэрин бастакы солбуйааччы Максим Константинович Черемкин бу салааҕа төрүт олохтоохтортон, сахалартан тарбахха баттанар исписэлиис буолар. Киэҥ билиитэ-көрүүтэ, далааһыннаах дьаһала киһини сөхтөрөр. Эмиэ бу тэрилтэ бырайыактыыр бөлөҕүн салайааччы Игорь Ларионовы үтүө тылларынан ахтабын, бу үлэҕэ кыттыытын, кылаатын бэлиэтиибин.Кини Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайыттан төрүттээх. Идэтин чахчы үрдүк таһымҥа баһылаабыт биир дойдулаахпынан киэн туттабын. Максим Черемкин, Игорь Ларионов курдук исписэлиистэрдээх буоламмыт, биһиги бырамыысыланнас салаатыгар ситиһиилээхтик үлэлээн эрдэхпит.
2002 сыл олунньу бүтүүтэ И.Г.Гаврильев “Стройсельгазификация” дириэксийэтин генеральнай дириэктэрин көмөлөһөөччүтүнэн анаммыта. Сотору, гаас ситимин тутуу үлэлэрэ үгэннээн турдахтарына, 2003 сыл бэс ыйыгар генеральнай дириэктэр солбуйааччытынан өрө таһаарыллыбта. Баҕардар, бу Гаврильев ханна барытыгар үрүҥ тураах курдук өрө тутуллар киһиний. Үлэлии сылдьар салааларыгар өрө таһаарыллар гаас исписэлиистэрэ суохтар дуо, диэн сүөргүлээччилэр да бааллара буолуо. Тыа сирин дьонун айылҕа гааһынан хааччыйыынан уонтан тахса сыл дьарыктанар идэтийбит тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, норуот дьокутаата, АХШ Техас штатын, Дьокуускай куорат, Кэбээйи, Нам улуустарын бочуоттаах гражданиннара, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Валерий Иосифович Иванов :”Маннык уустук үлэҕэ быһаччы дьарыктанар мин солбуйааччым Игорь Гаврильев урукку өттүгэр илин эҥээргэ уу турбатын ситимин тутуу үлэлэрин иилээн-саҕалаан ыыппыта. Онон баай үөрүйэхтээх, уу эбийиэктэрин тутааччы анал үөрэхтээх буолан, тугунан да сыаналаммат салайааччы быһыытынан билиниллэр, — диэн үрдүк сыанабылы биэрэр. Онон тутааччы-инженер И.Г.Гаврильев өрөспүүбүлүкэ иикис бэрэсидьиэнэ В.А.Штыров итэҕэлин, сорудаҕын чиэстээхтик толорбута, илин эҥээр улуустарга айылҕа гааһын ситимин аан дойду биир модун өрүһэ – Өлүөнэ эбэбит түгэҕинэн туоратыы курдук эппиэттээх соругун толорууга бэйэтин дьоһуннаах кылаатын киллэрсибитэ.
Олох инники хардыылыыр
Истэр тухары маннык улуу өрүс түгэҕинэн гаас ситимэ туоратыллыбыта биллибэт. Арай Кытайга Хэйке өрүс 1600-тэн тахса миэтэрэлээх сүрүн үөһүн туораппыттар.Оттон биһиги Эбэбит сүрүн үөһүн аннынан 2300 миэтэрэ усталаах гаас турбатын ситимэ ууруллан, илин кытылга таҕыста.
— Мин тутуу саҕаланыаҕыттан, гаас турбата Өлүөнэ өрүһү туоруор диэри үлэлээбитим. Илин эҥээр биэс улууһугар, чопчу бачча диэбэппин эрээри, 111400-чэкэ киһи олороро чуолкай. Ити Саха сирин нэһилиэнньэтин 11 бырыһыаныгар, оттон тыа сирин олохтоохторун 30 бырыһыаныгар тэҥнэһэр. Ол аата гаас ситимэ Өлүөнэ эбэни туораан, итиччэ элбэх киһи олоҕун-дьаһаҕын таһымын үрдэтиигэ, үлэтин-хамнаһын тупсарыыга “күөх уот” инникитин сөҕүрүйбэккэ үлэлиэҕэ. Бу баараҕай тутуу тыһыынчанан араас идэлээх оробуочайдар, исписэлиистэр күүрээннээх үлэлэринэн ситиһилиннэҕэ. Кинилэр буолаллар –үлэ дьоруойдара, — төрөөбүт норуотун эрэллээх уола, Арассыыйа үтүөлээх мелиоратора, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Мэҥэ Хаҥалас, Уус Алдан улуустарын бочуоттаах гражданиннара Игорь Георгиевич Гаврильев быйаҥ аллар, туруктаах олох туругурар төрөөбүг-үөскээбит Илин Эҥээригэр илиҥҥи мыраан кэтэҕиттэн сырдык сардаҥаларын ыһыахтаан, саргылаах саҥа күн сандаара кыыһан тахсарын, мэҥэ халлаан мичилийэ мэндээрэрин астына, дуоһуйа одуулуур. Кини эрчимнээх сүрэҕин тэбиитин аахтара Мэҥэ мыраан хайатын үрдүнэн тимир суол тиҥийэр, ньиргийэр. Сайдыы хорук тымыра – ыстаал ыллык ырыата лыҥкыныы ыраатар… олох инники хардыылыыр!
“Халтай олорбут сылларгыттан кэлин муучу буолбат, кэмсиммэт курдук олоруохха наада”, — саҥа олох иһин охсуһууга, күүрээннээх үлэҕэ ыстаал курдук хатарыллыбыт, номоххо киирбит суруйааччы Николай Островскай ити төлөннөөх тыллара Игорь Гаврильевич санаатыгар охсулан аастылар. Оннук, кини олорон кэлбит олоҕор кэмсинэрэ суох. Ахсым ат айанынан инники дьулуруйар олоҕун муоһатын эрэллээх туйах хатарааччыларыгар, эдэр көлүөнэ Гаврильевтарга, аныгы сайдылаах үйэ дьонугар астына туттарар. Уола, Георгий Игоревич, Горснаб МУП дириэктэрэ. Эмиэ бэйэтин курдук, дьоппуон омук IT-технологиятыгар олоҕурбут сылы эргиччи үлэлиир “Саюри” тэпилииссэ, Хатаска “Баҕарах” сүөһү иитиитин комплекстарын салгыы сайыннарыы кэскиллээх боппуруостарыгар дьоппуоннардыын бииргэ үлэлэһии дуогабарын түһэрсэн кэллэ. “Дьоппуоннаргын бырах..” диэччи көстүбэтэр ханнык.
Эдэригэр күлүмэхтэһэн тустан испит, эчэйэн тохтуурга күһэллибит эһээтин сиэнэ, иккис кылаас үөрэнээччитэ Игорь Георгиевич Гаврильев-II, бу соторутааҕыта өрөспүүбүлүкэтээҕи “Боотурдар оонньуулара” тустууга оҕолор аһаҕас күрэхтэһиилэригэр үһүс миэстэлэнэн, бруонса мэтээли туттаран үбүлүөйүгэр бэлэх оҥорон үөртэ. Ити курдук, олох салҕанар…
Иван Ксенофонтов-Силиги, edersaas.ru, «Саха сирэ» хаһыат
Очеркаҕа биир идэлээхтэрим, үтүөлээх суруналыыстар Николай Крылов “Илин Эҥээр кэскилэ”, Николай Ребров “Игорь Георгиевич Гаврильев” кинигэлэриттэн наадалаах түгэннэр туһанылыннылар.