Мин ийэм Чурапчы улууһун Мугудай нэһилиэгэр Лыпчаан диэн алааска олохтоох Захаров Миитэкэ-Бөҕө Миитэкэ кыыһа Настаа, икки уол оҕолоох Афанасий Дьяконов диэн огдообо киһиэхэ сүктэн, Ньими алааска тиийэн олохсуйбут.
edersaas.ru
Ньими алаас — Мугудай нэһилиэгин төрүт-уус дьоно Дьяконовтар аймах удьуордаан олохсуйбут сирдэрэ этэ. Мин 1929 с. сайын алтыс оҕонон төрөөбүтүм. Үс ыйдаахпар аҕам өлөн, ийэм барыбытын бэйэтэ көрөн-харайан улаатыннарбыта. Аҕам улахан уолаттара ыал буолан, холкуоска үлэлээн-хамсаан, ийэм ыанньыксыттаан, бары бииргэ суулаһан олорбуппут. Кыһын убайбын Луканы үөрэттэрээри, оскуола таһыгар кыстыырбыт, сайын сайылыкпытыгар тахсарбыт. Сайылыкпыт чугас эргин суох кэрэ көстүүлээх – арҕаа өттүгэр, киһи кичэйэн оҥорбутун курдук, биэс салааллаах үрдүк сыырдаах, иннигэр кулуһун төгүрүччү үүнэр күөллээх Булгунньах диэн алаас этэ. От үлэтэ буолуор диэри ыччаттар онно мустан оонньууллара.
1941 сыл кыһына тымныы, хаара чараас буолан, кырдьаҕастар билгэлээбиттэрин курдук, саас уу кэлиитэ кыра этэ. Ол да буоллар, убайдарым дугдаҕа хонон, анды бөҕөтүн өлөрөн кэлэн, хаһан бултуйбатахпытын бултуйдубут диэн, аймахтары-доҕоттору барыларын мунньан, оонньуур сиргэ түһүлгэлэнэн аһаабыппыт, оонньообуппут. Бу Дьяконовтар аймах бары бииргэ мустубут тиһэх түмсүүбүт буоларын оччолорго ким сэрэйиэй? Аҕыйах хонон баран, сэрии буолбут сураҕа иһиллибитэ…
Убайдарым – сэриигэ
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Дьяконовтартан аҕыс киһи ыҥырыллан барбытыттан, алааһыгар түөрт киһи эргиллэн кэлбитэ. Ол иһигэр биһиги ыалтан эдьиийим Ылдьаана кэргэнэ Федосий Иванов уонна үс убайым Бүөтүр, Өлөксөй уонна Лука. Кинилэртэн Лука эрэ эргиллибитэ.
Улахан убайым Бүөтүр / Дьяконов Петр Афанасьевич (1907-1942 сс.)/ букатын эдэр сылдьан, Алдаҥҥа анал хомуурунан баран үлэлээн кэлбитэ. Холкуоска араас үлэҕэ үлэлээбитэ, Ааллаах Үүн таһаҕаһын таһыыга сылдьыбыта, биир кэмҥэ холкуоска бэрэссэдээтэллээбитэ. Анастасия Куприяновна Посельская диэн кыыһы кэргэн ылан, икки уол оҕоломмута.
Орто убайым Өлөксөй /Дьяконов Алексей Афанасьевич (1912-1941 сс.)/ эмиэ холкуос биир бастыҥ үлэһитэ этэ, биригэдьиирдээбитэ. Төлөйтөн төрүттээх Елена Ильинична Гуляеваны кэргэн ылан, уоллаах кыыс оҕоломмута. 1941 сыл сайыныгар кураан сатыылаан, убайдарым иккиэн холкуос биригээдэтин кытары Горнай оройуонуттан сир түүлэһэн оттуу барбыттара. Аармыйаҕа онтон ыҥырыллан, дьоннорун кытары бырастыыласпакка даҕаны, ходуһаттан быһа сэриигэ барбыттара. Бүөтүр 110 дивизия 1287-с стрелковай полкатын байыаһа буолан, Москваны көмүскэспитэ, 1942 с. олунньу 23 күнүгэр Смоленскай уобалас Ивищи дэриэбинэтин иһин кыргыһыыга өлбүтэ. Оттон Өлөксөй, дьон кэпсээнинэн, аттаах сэриигэ сылдьыбыт, ханна сэриилэспитэ, ханна көмүллүбүтэ биллибэт…
Кыра убайым Лука / Дьяконов Лука Афанасьевич (1923-1991 сс.)/. 1942 сыл сайыныгар Дьокуускайдааҕы учуутал техникумун бүтэрбит, 19 саастаах уол аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Саха сириттэн тиийбит 600 байыастан сүүмэрдэнэн, Иркутскайдааҕы авиатехниктар оскуолаларын үөрэнэн бүтэрбитэ. Салгыы үөрэтэр-эрчийэр авиационнай саппаас полкаҕа авиамеханигынан сулууспалаан баран, дойдутугар 1946 с. эргиллэн кэлбитэ. Сааһын тухары үөрэх эйгэтигэр үлэлээбитэ, оскуолаҕа учууталлаабыта, дириэктэрдээбитэ, пропагандистаабыта.
Саҥастарым – көһөрүллүүгэ
Убайдарым кэргэттэрэ, саҥастарым Настаалаах Өлөөнө, 1941-1942 сыл кыһыныгар холкуос сүөһүтүн Горнайга, били убайдарым оттообут сирдэригэр, киллэрэн кыстаппыттара. Саас сүөһүлэрин төттөрү үүрэн, этэҥҥэ эргиллэн кэлбиттэрин кэнниттэн, атырдьах ыйын бүтүүтүгэр, Чурапчы 41 холкуоһун, ол иһигэр биһиги холкуоспутун, фронт туһатыгар балыктата, хоту үс оройуоҥҥа (Кэбээйигэ, Эдьигээҥҥэ уонна Булуҥҥа) ыытарга уураахтаабыттара.
— Кыра оҕолору, кырдьаҕастары кытары саамай туттар малгытын ылаҕыт, Аллараа Бэстээххэ баарса күүтэн турар! — диэн ыгыы-түүрүү бөҕөтө.
Мин, оччолорго уончалаах кыыс, саҥаһым Настааны уонна кини оҕолорун кытары биир ынаҕы көлүнэн, малбыт сыыһын онно тиэнэн айаннаатыбыт. Ийэм, кыра убайым Коля ыалдьан, Маралаайы балыыһатыгар киирбитин ыарыылаан баран, кэлин кэлэрдии хаалбыта. Хас хонукка уонна хайдах айаннаабыппытын ыалдьан хааламмын өйдөөбөппүн, арай, Бэстээххэ талах быыһыгар, таҥас быыс курдат тымныы тыал үрэрин, саҥаһым эрэйдээх аһата сатыырын умнубаппын. Саҥастарым иккиэн сүбэлэһэннэр, убайым Бүөтүр табаарыһа дьону аҕалбыт көлөнү илдьэ Маралаайыга төннөр буолбутунан, миигин түүн уоран дойдубар ыыппыттара. Ону ийэм булан, тыыннаах ордубуппун.
Саҥастарым барахсаттар ол курдук миигин быыһаан бараннар, Эдьигээҥҥэ тиийэннэр, эрэйи эҥээрдэринэн тэлбиттэрэ. Настаа онно өлбүтэ, соҕотох хаалбыт уола Лөгөнтөйтөн элбэх оҕо төрөөн, кыра саастарыгар тулаайах хаалан, аймахтарыгар сыстан улааппыттара. Кыра саҥаһым Өлөөнө уола Петяны ол дойдуга көмөн кэлбитэ. Аҕата өлөрүгэр ийэ иһигэр хаалбыт Александра дьонун аатын ааттатар оҕолордоох, сиэннэрдээх, хос сиэннэрдээх. Эдьигээҥҥэ эдьиийим уола Федя, кыыһа Уля, абаҕам Прокопий Лукич ол дойду хаҕыс усулуобуйатын тулуйбакка өлбүттэрэ. Абаҕам уола Проня уонна Мотя балыксыттарга өйүө таһа сылдьан, тыылара эргийэн, суорума суолламмыттара. Мин 1962 с. Эдьигээҥҥэ үлэлии сылдьаммын, кинилэр көмүс уҥуохтарыгар Чурапчы буорун илдьэн куппутум. Бу хойут бары аймахтары, сиэннэри түмэммит, Булгунньах сайылыкка сэрии уонна күүс өттүнэн көһөрүллүү сиэртибэтэ буолбут Дьяконовтарга Өйдөбүнньүк туруорбуппут.
Кыайыынан кынаттанан
Убайдарым сэриигэ, саҥастарым көһүүгэ бараннар, төрүкүттэн ыарыһах кыра убайым Коля 1944 с. өлөн, ийэм биһикки бэйэбит эрэ хаалан, кэри-куру олорбуппут. Убайым Лука суруга кэллэҕинэ эрэ сэргэхсийэрбит. 1945 сыллаах саас ыам ыйыгар Кыайыы буолбут сураҕа иһилиннэ. Ол күн оскуола оҕолорун дьиэбитигэр эрдэ ыыппыттара. “Аара сир тартара сылдьар дьоҥҥо, уопсайынан, кими көрсөҕүт даа, барыларыгар биһиэттэрэ кыайбыттарын туһунан кэпсээн иһиҥ”, — диэбиттэрэ. Мин алааспар тиийбитим, ийэм аах пиэрмэҕэ ынах ыы сылдьар эбиттэр. Сарсыныгар эрдэ туран, ынахтары ыы охсон баран, холкуос хонтуоратыгар миитиҥҥэ барбыппыт. Дьэ, онно ытаабыт диэн, ыллаабыт диэн барыта баар буолла. Ол сайын көһүүгэ барбыт дьоммутуттан тыыннаах ордубут өттүлэрэ эргиллэн кэлбиттэрэ, холкуоспут ыалга барытыгар биирдии ынаҕы биэрбитэ (сут-кураан тэбиитигэр үгүс ыал сүөһүбүт эстибитэ). Ийэм биһикки өрүөстээх сирэйдээх ынаҕы ылбыппыт. Бу барахсаммыт аһа-үөлэ дэлэйин эриэхсит: сарсыарда күөрчэх, киэһэ суорат — эн сиэ, мин сиэ. Эдьигээнтэн саҥаһым Өлөөнө кыра кыыһын илдьэ кэлэн, ийэбинээн пиэрмэҕэ үлэлээбитэ, мин оҕо көрбүтүм. 1946 сыллаахха убайым Лука аармыйаттан эргиллибитэ. Олох оннун-тойун булан испитэ.
Мин бастаан Дьокуускайдааҕы үп техникумун, салгыы Ленинградтааҕы үп-экэниэмикэ институтун үрдүкү куурсун бүтэрэн, Чурапчыга, Тааттаҕа, Эдьигээҥҥэ госбааҥҥа үлэлээбитим, кэлин Аммаҕа олохсуйан, экэнэмииһинэн үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбытым.
Анастасия Дьяконова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru