Идэлэрин сыыһа талбыт дьон үйэлэрин тухары эрэйдэнэллэр, сөбүлээбэт үлэлэригэр үлэлииллэр эбэтэр хас даҕаны сыл үөрэнэн ылбыт идэлэринэн үлэлээбэттэр, сыллара халтай барар.
ИДЭҔЭ УРУТААН БЭЛЭМНИИР КИИН (ЦОПП)
Былырыыҥҥыттан өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакытын Идэҕэ урутаан бэлэмниир киин аһыллан үлэтин саҕалаабыта. Оччолорго хайдах үлэлиэхтээҕин көннөрү ааҕааччы соччо-бачча иҥэн-тоҥон билбэт эбит буоллаҕына, сыл иһигэр дьоҕус тэрилтэ атаҕар туран, Саха сирин үөрэҕин эйгэтигэр бэйэтин миэстэтин булла, көдьүүстээҕэ көһүннэ. Киин хас даҕаны хайысханан үлэлиир, олортон биирдэстэринэн оскуола үөрэнээччилэрин, устудьуоннары уонна улахан дьону идэҕэ сөпкө салайар (профориентация) хайысха буолар. Ордук суолталааҕын уонна саҥа үөрэх дьыла саҕаламмытын быһыытынан, бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр чопчу тустаах хайысханы билиһиннэрэбит.
2021 СЫЛ СЫЫППАРАЛАРА, ЧАХЧЫЛАРА
Идэҕэ туһаайыыга бэлэмниир (профориентация) тэрээһиннэргэ:
4 929 оҕо өҥөнү туһаммыт
48 киһи биирдиилээн сүбэни ылбыт
2 589 төрөппүт сүбэлэппит
3 100 устудьуон өҥөнү туһаммыт
3 147 исписэлиис кыттыбыт
13 813 киһи барыта кыттыбыт
113 тэрээһини ыыппыттар
СААСТАРЫТТАН ТУТУЛУГА СУОХ
СӨ Идэҕэ урутаан бэлэмниир киинигэр саастарыттан, социальнай статустарыттан тутулуга суох, инники идэлэрин сөпкө талыан, бэйэлэрин миэстэлэрин булуон, кыахтарын билиэн баҕарар дьон кэлэллэр.
Оскуола оҕолорун эрдэлээбитэ идэҕэ туһаайыы (профориентация) үлэтэ 6-с кылаастан саҕаланар. Онон Идэҕэ урутаан бэлэмниир кииҥҥэ 6-с кылаас үөрэнээччилэриттэн саҕалаан дьарыктаналлар. “Элбэх киһи чопчу ханнык идэни баһылыан баҕарарын билбэт. Ол иһин, бастатан туран, сүбэһит (консультант) оҕоттон туох интэриэстээҕин, ханнык салааҕа талааннааҕын, дьоҕурдааҕын быһаарар, улахан киһи карьератын хайдах сайыннарыан сөбүн, ханнык куурустарга суруйтарыан сөбүн, резюмены хайдах суруйуохха сөбүн сүбэлиир инниттэн тест оҥорторор. Ол түмүгүнэн оҕону уонна төрөппүтү эбэтэр улахан киһини кытта уун-утары эбэтэр тэйиччиттэн онлайн олорон консультация биэрэр. Консультация ортотунан биир чаас устата барар. Ол түмүгүнэн оҕоҕо уонна төрөппүккэ тус-туспа ыйыылары биэрэр.
Киин консультаннара бары анал идэлээх психологтар буолалларын быһыытынан, психологическай өттүнэн эмиэ сүбэлииллэр”, — диэн Идэҕэ урутаан бэлэмниир киин (ЦОПП) контент-менеджерэ Лия Сивцева быһаарар.
Ону таһынан, орто, үрдүк үөрэх кыһатын устудьуоннара салгыы үөрэниэхтэрин баҕарар идэлэрэ кинилэргэ төһө барсарын, сөптөөҕүн чопчулаталлар. Итиэннэ талан ылбыт идэлэринэн ханна үлэлиэхтэрин сөбүн кэлэн ыйыталаһаллар. Холобур, филолог идэтигэр үөрэнэр устудьуоннар сорохторо оскуолаҕа эрэ үлэлиир кыахтаахпыт дии саныыллар эбит. Тустаах кииҥҥэ консультацияҕа кэлэн, талан ылбыт идэлэринэн өссө ханна үлэ булуохтарын сөбүн чопчулууллар.
“Олох олус түргэнник сайдар, уларыйар. Олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан идэлэрин хайысхатын уларытаары (переквалификация), саҥа идэлэри баһылаары улахан дьон биһиги өҥөбүтүгэр үгүстүк наадыйар, туһанар. Маҥнай профессиональнай хаачыстыбаларын быһаарар тестирование ааһаллар, онтон биһиги ыытар куурустарбытыгар үөрэнэллэр”, — диэн кэпсэтээччим сэһэргиир.
БИИР ОҔОТТОН ИСТЭН, БИЭС ОҔО КЭЛЭР
Үөрэх саҕаланна, ону кытта оҕолор, төрөппүттэр, үлэһиттэр үөрэнээччилэри идэҕэ туһаайар (профориентация) сүбэлэри көрдүүллэрэ үксүүр. Сүрүн судаарыстыбаннай эксээмэн (ОГЭ), биир кэлим эксээмэн (ЕГЭ) биридимиэтин болдьоҕор уонна сөпкө талар инниттэн элбэх киһи сурутар эбит.
Идэҕэ урутаан бэлэмниир киин төһө даҕаны сылтан ордук эрэ кэм устата үлэлээтэр, номнуо киэҥник биллэн-көстөн эрэр. Билиҥҥи кэмҥэ саамай тоҕоостоох итиэннэ туһалаах буолан, “этэрбэс араадьыйата” күүскэ үлэлиир эбит. Ол курдук, кинилэр өҥөлөрүнэн туһаммыт биир оҕоттон истэн бииргэ үөрэнэр биэс оҕото, оннооҕор бүтүн кылаас үөрэнээччитэ кэлэр.
Киин Саха сирин элбэх оскуолатын кытта үлэлэһэр, сорохтор консультаннары анаан-минээн оскуолаларыгар ыҥыраллар.
Өрөспүүбүлүкэ 205 профориентологын мунньан түмсүү тэрийбиттэр, ыйга биирдэ көрсөн бэйэлэрин уопуттарын үллэстэллэр, туох кыһалҕа баарын ырыталлар, онтон тахсар саҥа суоллары тобулаллар, ханнык куурустар баалларын билиһиннэрэллэр. Онон улуустар, оскуолалар профориентологтарын кытта эмиэ үлэлэһэллэр.
БАСТЫҤТАН-БАСТЫҤ ИСПИСЭЛИИСТЭР
Идэҕэ урутаан бэлэмниир киин сылы эргиччи араас тэрээһиннэри ыытар. Ол курдук, үлэлэрин үгэнэ коронавирус дьаҥын кэмигэр түбэспит буолан, тэйиччиттэн үлэлии үөрүйэхтэр. Онон куорат эрэ олохтоохторун буолбакка, өрөспүүбүлүкэ дьонун-сэргэтин барытын хабан олороллор.
Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “День профессий будущего”, “Абитуриент-21: Посупай правильно” тэрээһиннэри, вебинардары, көрсүһүүлэри, марафоннары, маастар-кылаастары тиһигин быспакка сылы эргиччи ыыталлар, бу иитинэн үлэ биэрээччилэри кытта көрсүһүүлэри эмиэ тэрийэллэр, ханнык идэлэр, үөрэх тэрилтэлэрэ баалларын билиһиннэрэллэр, туһалаах сигэлэри (ресурс) үллэстэллэр.
Ону таһынан, Идэҕэ урутаан бэлэмниир киин «Инникигэ билиэт» (Билет в будущее) федеральнай бырайыак эрэгийиэннээҕи операторынан иккис сылын үлэлиир. Бу бырайыак дойду бэрэсидьиэнэ В.В.Путин ыйааҕынан Арассыыйа 85 эрэгийиэнигэр барытыгар тэриллэр. Национальнай бырайыак чэрчитинэн барар буолан оскуола оҕолоругар босхо. Быйыл бырайыак иитинэн навигатор-педагогтары үөрэтии саҕаланна.
“Сорох оҕоҕо тест тутах буолар, миэстэтигэр тиийэн илиитинэн тутан-хабан көрөрө, оҥороро тиийимтиэ. Ол иһин “Инникигэ билиэт” бырайыак ыытар “Идэҕэ холонуу” (“Профпроба”) тэрээһиннэригэр кыттан, бу идэ киниэхэ төһө барсарын быһаарыныан сөп. Холобур, элбэх оҕо полицейскай буолуом этэ диир. Ол эрээри, полиция үлэтэ пуормалаах, бэстилиэттээх хаамыы буолбатаҕын, хайдах курдук уустугун, түүннэри үлэлииллэрин билэрэ ирдэнэр. Эбэтэр хирург идэтин баһылыан баҕарар оҕо хаантан, аһаҕас баастан куттанарын-суоҕун үөрэнэ киирэн баран буолбакка, өссө оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар эрдэттэн билиэхтээх. Идэҕэ холонуу манна элбэҕи туһалыыр.
Манна СӨ Идэҕэ урутаан бэлэмниир киин, Саха сирин тарбахха баттанар исписэлиистэрэ, биллэр-көстөр дьон кытталларын таһынан, өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн эмиэ спикердэри ыҥыраллар. Холобур, Арассыыйа биллиилээх психолога, профконсультант Галина Резапкина, “Атлас новых профессий” салайааччыта Дмитрий Судаков, ити курдук Москваттан, Санкт-Петербургтан, Казаньтан уо.д.а. куораттартан биир идэлээхтэрин кытта ыкса сибээстээхтик үлэлииллэр.
Онтон тустаах киин үлэһиттэрэ бэйэлэрин хайысхаларынан сыллата идэлэрин таһымын үрдэтэр туһугар дойду киин үрдүк үөрэхтэрин кыһалара ыытар араас куурустарын ааһаллар, сатабылларын сайыннараллар.
БОСХО, ТӨЛӨБҮРДЭЭХ
Босхону таһынан, оҕолорго да, улахан дьоҥҥо даҕаны биирдиилээн төлөбүрдээх сүбэлэри (консультация) биэрэллэр. Төлөбүрэ удамыр. Көмпүүтэртэн онлайн олорон Москватааҕы судаарыстыбаннай университет учуонайдара оҥорбут биир-балтараа чаастаах тестэри толороллор. Салгыы тестэрин түмүгүнэн Идэҕэ урутаан бэлэмниир кииҥҥэ кэлэн эбэтэр тэйиччиттэн (онлайн) олорон сүбэһит (консультант) бу оҕо, киһи ханнык хайысхаҕа ордук чугаһын, ханнык идэни баһылыан сөбүн, ханнык куурустарга, үөрэхтэргэ үөрэниэн сөбүн ыйар, ол идэ ханнык үөрэх тэрилтэлэригэр баарын кытта этэн биэрэр. Ону таһынан, улахан дьоҥҥо резюмены сөпкө, үлэ биэрээччи интэриэһин тардар гына толороллоругар көмөлөһөр.
Устудьуоннар инникитин үлэ булалларыгар ордук туохха болҕомто ууруохтаахтарыгар сүбэлиир, бэйэни сайыннарарга, резюмены толорорго аналлаах босхо куурустары ыыттылар.
ТҮМҮК
“Саха сиригэр идэҕэ туһаайыыга бэлэмниир (профориентация) үлэни чопчу бу эйгэҕэ үлэлэһэр дьонтон, учууталлартан, исписэлиистэртэн саҕалыыр ирдэнэр. Кинилэр бүгүҥҥү түргэнник устар олох уларыйыыларын кытта тэҥҥэ хардыылаан, сайдан, туох саҥа баарын билэн-көрөн, таһымнарын үрдэтэн иһэллэрин туһугар биһиги нетворкинг (түмсүү) тэрийдибит, саҥа бырайыакпытын үлэлэтэн эрэбит. Биир идэлээхтэрбитин өрөспүүбүлүкэ идэҕэ туһаайыыга (профориентация) боппуруостарын бииргэ быһаарарга ыҥырабыт”, — диэн түмүктүүр.
СӨ Идэҕэ урутаан бэлэмниир киин үлэтин, бырайыактарын сэҥээрбит, өҥөлөрүнэн туһаныан баҕарар оҕолор, төрөппүттэр, устудьуоннар, улахан дьон саайтарыттан, социальнай ситимнэриттэн билсиэххитин сөп.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru