“Икки оройдоох” уол
90-с сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ киирбитигэр, “Үрүҥ Уолан” диэн уруок баар буола сылдьыбыта. Дорҕоон Дохсун ол бырагырааматынан үөрэммитэ. Дойдутугар Томпоҕо “Үрүҥ Уолан” күөн-күрэскэ мэлдьи киирсэрэ. Бэйэтин кыанара. Спорт национальнай көрүҥнэригэр хайа да бэйэлээх боотурдардыын илин-кэлин түсүһэрэ.
Дорҕоон Дохсун 92 саастаах хос эбээтигэр Маайаҕа, Томпо Саһылыгар, бастакы күүтүүлээх уол сиэнинэн, “икки оройдоох” төрөөбүтэ. Оттон норуокка, “икки оройдоох” төрөөбүт оҕону, “орой- мэник, сытыы-хотуу буолар оҕо” диэн сибикилиир буолаллара…
Петя Ворогушин-Дорҕоон Дохсун, кырдьык даҕаны, оҕо эрдэҕиттэн, оскуолатааҕы сылларыттан, үөрэх буоллун, спорт буоллун, оонньуу буоллун — барытыгар дьоҕурдааҕа, олус көхтөөҕө. Устуоруйаҕа, кыраайы үөрэтиигэ, саха тылыгар, литературатыгар киэҥ билиилээх улааппыта. Ийэтэ начаалынай кылаас учуутала буолан, ордук тыл-өс өттүгэр оҕолоруттан ирдэбилэ улахан буолара, күүскэ дьарыктаабыта. Билигин дойдутугар Саһылга олорор.
Ийэтин аҕата, эһээтэ Ворогушин диэн араспаанньалаах, нуучча, осетин, алтай омук булкаастаах Өймөкөөн киһитэ эбит. Ол иһин Дорҕоон Дохсун Ворогушин диэн дьикти араспаанньалаах. Уол оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, тылга, литератураҕа, устуоруйаҕа мэлдьи араас куонкурустарга кыттара, ситиһиилэнэрэ, бастыыра. Оҕолорго өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы кыраайы үөрэтэр научнай кэмпириэнсийэҕэ Өксөкүлээх биллибэт сырыыларын туһунан “Өксөкүлээх айанын кылгас кэрчигэ” диэн дакылаатынан кыттан кыайбыта. Оттон кэмпириэнсийэҕэ кытта барыыта бэйэтэ туспа устуоруйа буолбута… “Икки оройун” баттахтара эмискэччи түһэн хаалбыттара. Уол, биллэн турар, тараҕайыттан кыбыстан, куоракка кэмпириэнсийэҕэ барымаары гыммыта. Онуоха ийэтэ: “Билигин барбатаххына, ол аата ыарахаттарга бэринэҕин, тостон хаалыаҥ… Онон, туох баар өбүгэлэргин барыларын санаан туран, хайаан даҕаны баран кытын”, — диэбитэ. Ийэтин тылын истэн, доҕотторун сүбэлэринэн, тараҕайын маркерынан кырааскалаан баран, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэн бастаабыта. “Кыайбытым кэннэ баттаҕым үүнэн хаалбыта”, — диир.
Ийэлэрэ Татьяна Дмитриевна аҕыйах сыллааҕыта өрөспүүбүлүкэтээҕи “Далбар Хотун” куонкуруска бастыырыгар уола Дорҕоон Дохсун, атын да оҕолоро, сиэннэрэ бары өйөбүл, көх-нэм, көмө-сүбэ буолбуттара.
Оскуола кэнниттэн тылы үөрэтэр баҕалаах уол Казахскай-турецкай норуоттар икки ардыларынааҕы университекка туттарсан киирбитэ. Дорҕоон Дохсун билигин М.К. Аммосов аатынан ХИФУ-га магистратураҕа үөрэнэр, диссертационнай үлэтин тиэмэтэ “Уус алгыһа” (“Обрядовая поэзия кузнецов Саха”). Салайааччыта – филологическай наука дуоктара Людмила Степановна Ефимова. Ол гынан баран, сүрүн практическай билиини биэрэр киһитинэн бу аттыгар үлэлии сылдьар уус Александр Дмитриевич Даниловы ааттыыр. Быйыл магистратуратын бүтэриэхтээх.
Дорҕоон Дохсун, билигин муодунай “фрилансер” буолан, бэйэтэ көҥүл айар үлэнэн дьарыктанар – суруйар-бичийэр, наукаҕа үлэлиир, уһанар, уруһуйдуур, оннооҕор тириинэн таҥас тигэр. Бу барыта кини научнай үлэтин кытта ситимнээх.
“Барҕа” – уол оҕону иитэр уһуйаан
Дорҕоон Дохсун университеты бүтэрэригэр дипломнай үлэтэ “Уол оҕону төрүт үгэһинэн иитии суоллара уонна ньымалара” диэн методикаҕа этэ. Научнай салайааччыта – бэрэпиэссэр, педагогика наукатын дуоктара Евдокия Михайловна Поликарпова. Онон сиэттэрэн, кини бүгүҥҥү үлэтин сүрүнэ – уол оҕону саха төрүт үгэстэринэн иитии буолар.
Ворогушин, бастатан туран, “төрүт өбүгэлэр ньымаларыгар эргиллии – сайдыылаах олох төрдө” диэн бириинсибинэн салайтаран, Мэҥэ Хаҥаласка, Майаҕа уол оҕону төрүт үгэһинэн иитэр “Барҕа” диэн уһуйааны аһан үлэлээбитэ хайыы-үйэҕэ 8-с сылыгар барда.
Манна кини чопчу соругу туруорар:
Аныгы үйэҕэ оҕону айылҕаҕа, үлэҕэ, өбүгэ төрүт дьарыгар сыһыарыы; төрөөбүт тыл күүһүнэн сахалыы толкуйу уһугуннарыы; төрүт хамнаныылар нөҥүө оҕо өйүн, күүһүн дьүөрэлээн сайыннарыы; уол оҕоҕо сүрүн өйөбүллэри иҥэрэн, дойдутун, омугун сайыннарар хайысхаларга туһаайыы.
—Уол оҕо бэйэтин айылҕатынан сайдыахтаах, — диир Дорҕоон Дохсун.
Онон кини, дьыл эргиирин үгэһинэн, аныгы кэмҥэ уолаттары өбүгэ дьарыгар сыһыаран сайыннарар бырайыактардаах: “Үрдүгү дабайыы”, “Дьөһөгөй оҕото” (уолаттары сылгыга сыһыарыы, сылгыттан куттаммат буолуу), “Хатарыллыы” (100 килэмиэтиргэ бэлиэ сирдэринэн сатыы хаамыы), “Хотуур хоһууна-2019”, “Күүлэй-2019”, “Тыл хоһууна” (өрөспүүбүлүкэтээҕи тыл уонна эт-хаан күөн күрэһэ), “Боотур омооно” (өрөспүүбүлүкэтээҕи уол оҕо бөлөҕүнэн күөн күрэһэ), “Кудай Бахсы” (тимир ууһугар уһуйуу), “Сарыал хамнаныыта” (эти-хааны, өйү-санааны дьүөрэлээн сайыннарар өбүгэ ньымата).
—Бу – сылгы баайа сылдьабыт. Саха уола сылгыттан куттаммат буолуохтаах. Оттон бу — оттуу сылдьабыт. Уол оҕо үлэни барытын сатыахтаах, — диир Дорҕоон Дохсун, хаартыскалары сэҥээрбиппин көрөн.
Дьэ, чахчы даҕаны, маны барытын ааспыт уолаттар тулуурдаах, булугас өйдөөх, барыны-бары сатыыр, күүстээх, үлэһит, ыарахаттартан чаҕыйбат, дьулуурдаах буола улааталлар. Бу, билиҥҥи кэмҥэ, мин санаабар, олус наадалаах. Ордук, этэргэ дылы, көмпүүтэргэ хатанан баран олорор, илиилэринэн, саамай ыарахана “мышканы” эрэ өрө көтөҕөр буолбут куорат оҕолорун итинник уһуйааннарга ыытар киһи, төһөлөөх абыраллаах буолуох этэй – бастатан туран, уолаттарга бэйэлэригэр инники олохторугар уонна төрөппүттэргэ даҕаны!
Дорҕоон Дохсун “Барҕа” лааҕырыгар 11 саастарыттан саҕалаан, орто саастаах уолаттары ылар эбит. Сөп ээ, бу кинилэр эттэрэ-сииннэрэ, өйдөрө-санаалара сайдыыга саамай бэлэм кэмнэрэ. Сэттэ сылы быһа алтыспыт оҕолоро, оскуоланы бүтэрэллэригэр, анал “Мэҥэ бэлиэлээх” тахсаллар.