I Тыыллыма уонна Сунтаар улууһун ситимнэрэ быстыбат

Мэҥэ Хаҥалас улууһун I Тыыллыма нэһилиэгин (Лоомтука сэлиэнньэтин) уонна Сунтаар улууһун былыргыттан ситимнэрин, сибээстэрин  архыып уонна да атын дьиҥнээх чахчыларга сырдатарга быһаарынным. Ону санаан-ахтан ааһарга төрүөт баар – быйыл биһиги  нэһилиэкпит олохтоммута 200 сыла буолар.

edersaas.ru

Григорий Михайлович Кузьмин

Гавриил Васильевич Ники­форов-Манньыаттаах уолун кыыһа Надежда Гавриильевна  1914 сыллаахха Григорий Михайлович Кузьмин диэн Сунтаар Кутанатын уолугар кэргэн тахсыбыт.

1916 сыллаахха кэргэн­ниилэр  уол дойдутугар Сунтаарга айанныыллар уонна  Григорий төрөппүттэригэр тиийэн, уруу бырааһынньыгын тэрийэллэр.  Ол туһунан 1994 с.  Кузьминнар ыкса чугас ыаллара Григорий Яковлевич Иванов суруйбута баар.

Надежда Гавриильевна 1917 с. уолун оҕолоноору өлөн хаалар. Уоллара Виктор Григорьевич олоҕун 2005 с. Алдан оройуонугар 88 сааһыгар түмүктээбит. Сиэннэрэ Виктор Николаевич Кузьмин 1972 с. төрөөбүт,
2002 с. Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрбит.  Алдаҥҥа уонна өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр мас ууһа.

Григорий Михайлович Кузь­мин 1919 с. Манньыаттаах уолун кытары Саха сириттэн букатыннаахтык барбыттара. Япониянан, Кытайынан өрүү бииргэ сылдьыбыттара. Бэйэ-бэйэлэригэр муҥура суох эрэнсэллэрэ. Г.М. Кузьмин 1940 с.  Харбиҥҥа олорон ыалдьан, сырдык тыына быстыбыта.

Василий Егорович Васильев-Харысхал 2001 с. суруйбут «Эргиллиэм хайаан да…»   дырааматын режиссер Андрей Борисов Саха тыйаатырыгар туруорбута, испэктээк көрөөччүлэр биһирэбиллэрин билиҥҥэ диэри ылар.  Онно биир сүрүн  дьоруойунан  Надежда кэргэнэ Григорий буолбута. Оттон 2006 с. меценаттарга уонна попечителларга анаммыт  баалга Г.В. Никифоров-Манньыаттаах уолун аатынан бочуоттаах бэлиэ лауреатынан  Сунтаар улууһун урбаанньыта уонна мецената Нина Герасимова буолбута. Ол сайын кини спонсордаан, Манньыаттаах уолун хос сиэнэ, ууга харбааһыҥҥа ССРС үтүөлээх тириэньэрэ  Сергей Сергеевич Никифоров Москваттан кэлэн Саха сиригэр ыалдьыттаан барбыта, испэктээги көрбүтэ, Тыыллымаҕа тахса сылдьыбыта.

Владимир Петрович Ларионов

Сахалартан бастакы (1998 с.) уонна билиҥҥэ диэри соҕотох Арассыыйа наукаларын академига Владимир Петрович Ларионов, кини курдук аан дойдуга аатырбыт Н.Э. Бауман аатынан МВТУ-ну бүтэрбит Сунтаар кэскиллээх ыччаттарын Георгий Петрович Яковлевы уонна Василий Моисеевич Ефимовы  хараҕын далыттан араарбакка, иитэн-такайан, сүбэ-ама буолан, олох  киэн аартыгар эрэллээхтик тахсалларыгар көмөлөспүтэ, өйөбүл буолбута.

Аркадий Михайлович Алексеев

Аркадий Михайлович онус кылааска үөрэнэ сылдьан, биир бастакы уонна олус табыллыбыт мелодиялаах Сунтаар Тойбохойун туһунан ырыата билиҥҥэ диэри уостан түспэккэ ыллана сылдьар.

Игорь, Иван Игнатьевич Николаевтар

Мин, I Тыыллыматтан төрүттээх Афанасий Павлович Кириллин, 1990-с сыллартан күн бүгүҥҥэ диэри Сунтаар улууһун биир чаҕылхай ыччаттарын – бырааттыы Игорь уонна  Иван Игнатьевич Николаевтары кытары  өрөспүүбүлүкэбит интэ­риэһин көмүскээһиҥҥэ хас биирдии  бэйэбит араас идэлээх, үлэлээх да буолларбыт, күүспүтүн холбоон, толорсон биэрэн кэллибит. Онон этэр кыахтаахпын – айдааннаах, дьалхаан­наах, элбэх биллибэттэрдээх  быыс кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ чулуу юристара, суруналыыстара, ол иһигэр Игорь, Иван Николаевтар,  Арассыыйа, дойдубут Саха сирэ  инники дьылҕатын  быһаарар уустук, тыҥааһыннаах кэмҥэ инники күөҥҥэ  сылдьыбыттара, сүҥкэннээх эппиэтинэһи бэ­­йэлэригэр ылыммыттара, идэлэрин дьиҥ чахчы үрдүк таһымҥа баһылаабыттарын көрдөрбүттэрэ, дакаастаабыттара. Бар дьоннорун, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү интэриэстэрин көмүскээһиҥҥэ бары билиилэрин-көрүүлэрин, олоххо уопуттарын, күүстэрин-уохтарын билиҥҥэ диэри аныы сылдьаллар.

Семен Захарович Борисов

Ол гынан баран, бу дойдуттан 1999 с. букатыннаахтык барыар диэри Сунтаар улууһун дьонун кытары  саамай дириҥник, уһуннук, далааһыннаахтык   ситимин быспатах киһинэн  I Тыыллыматтан төрүттээх Семен Захарович Борисов буолар.

Климент Егорович Иванов «Олоҕум аргыстара»  диэн кинигэтин (2016 с.)  С.З.Борисов  туһунан «Кытаанах кэмнэртэн өрөспүүбүлүкэни сайдыы суолугар  таһаарбыта» ыстатыйатынан саҕалаабыта. Онтон быһа тардан:

«1934 с. сэтинньитигэр 23 саастаах Семен Захарович Сунтаар райисполкомун бэрэссэдээтэлинэн талыллар. Кини дьылҕатыгар Сунтаарга үлэлээбит сыллара (1934-1938 сс.)  үтүөнэн эрэ дьайбыттара. Биир эрэ холобуру аҕалыым. Ити дьылларга Кэмпэндээйи туус собуотун үлэтин күүһүрдэр туһунан боппу­руоһу райсовекка үлэтин саҕалаабыт сылыгар биир  бастакынан туруорбута. Өскөтүн 1934 с. Кэмпэндээйигэ 1982 туонна туус хостоммут буоллаҕына,  үс сыл буолан баран, 1937 с. түмүгүнэн 3143 туонна хостоммут.

Семен Захарович оройуоҥҥа суол оҥоһуутунан күүскэ дьарыктаммыта. Ол иһигэр,  Бүлүү өрүһүттэн Кэмпэндээйигэ  тии­йэр 60 килэмиэтир усталаах  суол оҥоһуута саҕаламмыт. Үс аҥаар сыл устатыгар анал графигынан оройуон холкуостарыттан 8-9 тыһыынча киһи, тыһыынчанан ат көлө мобилизация быһыытынан ыҥырыллан үлэлээбиттэр. Ити далааһыннаах үлэ түмүгэр Уустуйа – Кэмпэндээйи суолун тутуу 1937 с. бүтэриллэн тууһу массыынанан таһар буолбуттара.

Дьэ, ити курдук, С.З.Борисов Сунтаар оройуонугар үлэлиир сылларыгар  таһаарыылаахтык, тэрийээччи быһыытынан буспута-хаппыта, бөдөҥ бэлитии­чэскэй, судаарыстыбаннай диэ­йэтэл быһыытынан сайдар суола Сунтаартан саҕаламмыта. Семен Захарович улахан салайар үлэҕэ туруммут сирин – Сунтаары кэлин даҕаны үчүгэйдик саныыра диэн бигэ өйдөбүллээхпин».

Ол мин дьылҕабар эмиэ үтүөнэн дьайбыта. 1965 с. Орджоникидзевскай (Хаҥалас) оройуоннааҕы хомсомуолун кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн  үлэлии сырыттахпына таба көрөн, обком сэкирэтээрин дьаһалынан Хабаровскайдааҕы Үрдүкү бартыыйынай оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыттара. Бу мин сэбиэскэй-бартыыйынай үлэҕэ буһарбар-хатарбар олук буолбута.

Семен Борисов Сунтаартан төрүттээх талааннаах исписэ­лиистэри өрөспүүбүлүкэ таһымыгар эппиэттээх үлэлэргэ таһаар­быта олус сөптөөҕүн  бириэ­мэ көрдөрбүтэ. Ол курдук, Владимир Гаврильевич Павлов, Иван Афанасьевич Матвеев, Николай Васильевич Шадринов, Яков Алексеевич Семенов уо.д.а. дьоҕурдара бириэмэтигэр таба көрүллэн, өрөспүүбүлүкэлэрин сайдыытыгар кылааттарын киллэрбиттэрэ.

Бүгүн бары билинэбит – С.З. Борисов тус бэйэтинэн өрөспүүбүлүкэҕэ  бырамыысыланнас бары салаатын саҕалаабытын, ол иһигэр, алмааһы, гааһы, хорҕолдьуну хостооһуну, геологияны, уу тырааныспарын холбооһуну.  Кини саха норуотун биир чулуу уола буолар, ыарахан бириэмэҕэ олус ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кини аата сөргүтүллүөхтээх, үйэтитиллиэхтээх. Итинэн сибээстээн, Сунтаарга, Дьокуускайга, Мэҥэ Хаҥаласка кинини үйэтитэр араас дьаһаллары ылыныахха сөп. Скульптура пааматынньыктарыгар тиийэ ылсыахха. Кэпсэтиинэн эрэ муҥурдаммакка, билигин дьыаланан киирсиэххэ наада.

«Саха сирэ», edersaas.ru саайтка анаан Афанасий КИРИЛЛИН, М.К. Аммосов аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, «Семен Борисов» диэн документальнай кинигэ ааптара.