Игорь Постников сүүрбэттэн тахса сыл бэрээдэги араҥаччылыыр уорганнарга үлэлээн баран, 43 сааһыгар биэнсийэҕэ тахсыбыта. Күүс-уох өттүнэн бэйэтин кыанар, сүүрэ-көтө сылдьар эр киһи быар куустан баран дьиэҕэ олоруо дуо? Ол иһин учуутал идэлээх кэргэнин кытта сүбэлэһэн баран ыал ийэтин аатыгар 2014 сыллаахха тэрилтэ тэринэн, хоту аһы-үөлү таһыынан дьарыктанарга сыал-сорук туруоруммуттара.
Игорь Владимирович бэйэтэ хоту дойду хоһуун уола усулуобуйа хайдаҕын бэркэ билэр буолан, бу үлэни ылсыбыттара. Кини кистэлэҥ күүстээх хайалаах Дьааҥы Боруулаах нэһилиэгиттэн төрүттээх. 7 оҕолоох улахан дьиэ кэргэҥҥэ бэһис оҕонон төрөөбүтэ. Аҕата тырахтарыыс, ийэтэ оҕо саадыгар ньээҥкэнэн үлэлээбитэ.
Постниковтар үс кыыстаахтар, улаханнара риэлторскай хонтуоралаах, ортолоро 9 кылааска үөрэнэр, кыралара алталаах. Урбааҥҥа киириэхтэриттэн кэргэнэ бэйэтэ буҕаалтыр, логистик буолбута. Тэрилтэлэригэр 15-20 үлэһиттээхтэр. Аан бастаан лизиҥҥэ «КамАЗ» ылан, үлэлээбиттэрэ. Билигин бу массыына сыаната 5 мөлүйүөн, оттон ол саҕана 2,2 мөлүйүөн солкуобай этэ.
Кинилэр Белай Гораҕа, Муомаҕа, Черскэйгэ, Орто Халымаҕа, Зырянкаҕа, Баатаҕайга, Саккырыырга таһаҕас тиэйэллэр. Түөрт «КамАЗ»-таахтар, ону таһынан, улахан тиэхиньикэлээх дьону кэпсэтэн, табаар ыыталлар. Сөмөлүөтүнэн түргэнник буортуйар аһы, фруктаны тиэйэллэр. Анараа хортуоппуй киилэтэ 220 солкуобай, дьаабылыка 300 солкуобай. Аны маҕаһыыҥҥа сибиэһэй ас кэлбэтэ да дьон сылдьыбат буолан хаалар, ол иһин тиһигин быспакка табаардарын саҥарда туруохтарын наада.
Тобукпар ууран аһыы олорон, тоҕо тэҥ нолуогу төлүүбүнүй?
Постниковтар 2014 сылтан уоппуска, өрөбүл диэни билбэккэ, күн ахсын үлэлииллэр. Оччоҕуна эрэ кирэдьииккин сатаан сабаҕын, табааргын эргитэҕин. Холобур, манна саахары 50 солкуобайга ылан баран анараа 90-95 солкуобайга атыылыыллар, онно нолуоктара, сапчаастара, сэлээркэлэрэ барыта киирэр. Сымыыт 7,5 солкуобай, анараа тиийэн 10 солкуобай буолар. Оттон сөмөлүөтүнэн ыыттахтарына, таһаҕас киилэтэ 200 солкуобай. Урбаанньыттарга туох да чэпчэтии, субсидия суох дэһэллэр.
«Дьиҥэр, дьокутааттарбыт туруорсан, Саха сирэ ураты усулуобуйалаах диэн Арассыыйа атын эрэгийиэннэрин кытта тэҥниэ суох этилэр. Манна дьон таҥаһын дьыл кэмиттэн көрөн 3-4 уларыттар, ону өйдүөххэ баара. Аара суолга тобукпар ууран аһыы олорон, дойду үрдүнэн урбаанньыттарга олохтоммут тэҥ нолуогу тоҕо төлүөхтээхпиний?
Быйыл Арктика олохтоохторун тырааныспар нолуогуттан босхолоотулар эрээри, аһы-үөлү, табаары тиэйэр тиэхиньикэлээх дьон бары куоракка олороллор, манна пропискалаахтар. Анараа массыынаҕын хаалларан баран, сапчааһа, усулуобуйата суох хайдах оҥостуоххунуй?” —диир кини.
Биир айаҥҥа сэлээркэҕэ 130-140 000 солкуобай барар
«Тугу эрэ ыыппатыҥ да, кырдьаҕастар ыйытан бараллар, били бэчиэнньэбит ханна баарый, «STIHL» эрбиибит арыыта бүттэ, от охсорбут алдьанна дэһэллэр. Урут дойдубар Дьааҥыга бөһүөлэк иһигэр биир-икки эрэ маҕаһыын баара, ону мин ас-үөл, табаар дэлэгэй буолуон баҕарарым, ол иһин бу ылсан үлэлии сылдьабын. Хоту тырааныспар тиийэрэ уустук, уматык сыаната ыарахан, холобур, куораттан Дьааҥыга үс суукка айаннаан тиийэргэ «КамАЗ» сэлээркэтигэр 130-140 000 солкуобай барар, ол иһин биир-икки урбаанньыт үлэлээн иһэн тохтоон хаалаллар. Суол саҥа аһылларын саҕана 12 күн айаннаан тиийэбит, ону Тымныы оҕонньор кэлбитин курдук көрөллөр, табаар кэллэҕинэ кыра нэһилиэккэ улахан бырааһынньык буолар. Кэлин «Арктика суоллара» диэн тэрилтэни арыйаннар, суолбут биллэ тубуста эрээри, куораттан барарга аара суолга тохтоон итии чэй иһэр, сылаас аһы аһыыр, сынньанар, массыына оҥостор сир суох. Томпо Тополинайыгар баар соҕотох чайнойу таҥара бэлэҕин курдук көрөбүт уонна салгыы 1 300 км аастахпытына биирдэ остуолга олорон аһыыбыт. Онон эрдэттэн оҥостон, көрүнэн, массыынаҕын кэргэниҥ курдук көрөн, кэпсэтэ, имэрийэ-томоруйа сылдьаҕын, тиэхиньикэ эмиэ хаһаайынын тылын өйдүүр. Ыраах хоту айаҥҥа туруннуҥ да айыыһытыҥ илиитигэр сылдьаҕын.
Хоту суол диэн суох, хайысханан айанныыгын. Кыһын хаар типпитин эрэ ыраастыыллар, суол бэлиэтэ, туох да аһыыр-хонор суох. Мин дойдум, дьонум туһа диэн ис сүрэҕиттэн ылсан үлэлиир, ыарахаттартан чаҕыйбат эрэ киһи тулуйар үлэтэ. Аны, бородууктаны барытын дьоҥҥо иэс биэрэбит, хаһан биэнсийэ, харчы кэлиэр диэри. Маҥнай утаа тугу үлэһэллэрин илдьэр этим, оҕолорго бэлисипиэт, матасыыкыл, көмпүүтэр. Анарааттан төннөн кэлэргэ балыкка бэтэринээр ыспыраапкатын ирдиир буоланнар, дьон куттанан ыыппат. Куоракка киирэргэ массыынаны тохтотон, дьааһыктары, кууллары дьэҥдьийэллэр, докумуоннары бэрэбиэркэлииллэр», — диэн кэпсиир Игорь Постников.
Сыананы «алдьатар” албастар
Хоту 1-2 мөлүйүөҥҥэ табаар атыылаһан илдьэн баран 10% ол аата ортотунан 300 000 солкуобай эбии харчы киллэриэххин сөп. Аны ол харчыҥ хаһан кэлэрэ биллибэт, дьон үксүн иэс ылар, аны гарааһыҥ куортамын, нолуоккун, дьонуҥ хамнаһын төлүөххүн наада.
Атыы-эргиэн эридьиэстэрэ, түһүүтэ-тахсыыта элбэх, тиийдиҥ да табаарыҥ барыта атыыга барар диэн буолбатах, хаалан хаалыан, бородуукта буортуйуон сөп. Аны атыылаһааччыны тардар туһугар күрэстэһии наһаа үрдүк. Холобур, кыра бөһүөлэккэ булт таҥаһын илдьэн атыылыаҥ, аттынааҕы маҕаһыыҥҥа ол эмиэ баар. Атаҕар турбут урбаанньыт дьонун эйиэхэ ыытан, төһөҕө, тугу атыылыыргын көрө кэлиэхтэрэ.
Эн ылаары гыннылар диэн туоххун барытын таһааран көрдөрүөҥ, кинилэр толкуйдуохпут диэхтэрэ. Онтон саҥа киһини баттыы сатаан, анал аахсыйа ыытан, табаардарыгар 50% чэпчэтии оҥоробут диэн батсаабынан биллэрии ыытыахтара. Булт таҥаһын дьон бары киниттэн сүүрэн тиийэн ылыахтара, оччоҕо табаарыҥ хаалар, 23% ити табааргар ылбыт кирэдьииккин хайдах төннөрөҕүн? Ол толкуйугар түһэн турдаххына, маҕаһыыннаах киһи дьонун ыытан, табааргын сыана аҥаарыгар, ороскуотун эрэ сабар курдук ылабыт диэхтэрэ. Хайыаххыный, биэрэргэр тиийэҕин уонна ити нэһилиэккэ иккистээн барыаҥ да?
Ыарахаттары уйар киһи үлэлиир
«Ыраах хоту аара суолга массыына алдьанар, араас буолар, ону кэргэним куруук өйүүр, барыта үчүгэй буолуо, өрө тахсыахпыт диэн этэр, ол иһин ыһыктыммакка үлэлээн кэллибит. Итинник, ыарахаттары сатаан уйар, иннин хоту күрдьэн иһэр эрэ киһи урбааҥҥа хаалан үлэлиир. Хоту киһитэ санаата ыраас, атыыһыттарбар эрэнэбин, кинилэр төһөнү атыылаабыттарыттан көрөн, бырыһыан харчытын миигиттэн ыйыппакка да ылаллар. Бары биир дьиэ кэргэн курдук үлэлиибит. Түгэнинэн туһанан, өрөбүлэ суох үлэлии турар дьоммун идэлээх күммүтүнэн эҕэрдэлиибин.
Уһук хоту бачча таһаҕаһы тиэйдибит диэн отчуоттууллар да, ону таһар дьоҥҥо туох да көмө суох. Урбаан министиэристибэтэ биэрбит 100-200 тыһыынчатынан хоту тугу илдьиэххиний, ол харчыгын куорат иһигэр бүтэриэҥ», — диэн сонньуйар сэһэргэһээччим.
Суоппартан улахан тутулуктаах
Мөлүйүөнүнэн суумалаах табаарыҥ 3-10 күн хоту хайдах айаннаан тиийэрэ суоппартан улахан тутулуктаах. Суоппарыҥ орто үөрэхтээх эрээри, экспедитор, менеджер, юрист, буҕаалтыр буолуон наада, харчыны сатаан суоттуур, докумуон оҥорсор, дьону кытта кэпсэтэр. -50-60С тохсунньу томороон тымныытыгар силлиэ-буурҕа ортотунан айанныырга хорсун эр киһи буолуон наада, аны дьахтар кэргэнин, уолун ыраах айаҥҥа ыытыан баҕарбата эмиэ баар суол. Иннэ-кэннэ биллибэт үрүҥ хаарынан туналыйар туналҕаннаах туундараҕа тибии типтэҕинэ суолун булуо да, анараа тиийиэ эрэ суох эрэ диэн долгуйаллар.
Постниковтар «КамАЗ» атыылаһалларыгар ылбыт хас да мөлүйүөннээх кирэдьииттэрин ким да көмөтө, субсидията суох сабан, этэҥҥэ үлэлии сылдьаллар. Кинилэр курдук хоһуун санаалаах хорсун дьон баар буоланнар, Арктика оройуоннарын аһынан-үөлүнэн, араас табаарынан кыһыннары-сайыннары хааччыйа турдахтара.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ», edersaas.ru