Буурҕа түhэн, үс күн хаайтаран көппөтөх сөмөлүөт, Тиксииттэн көтөн ньирилэтэн кэлэн “hуу, дьэ кэллим” диэбиттии, киэhээ 11 чааhы ааhыыта Дьокуускай пуордугар түстэ. Ити күүттэриилээх көтөр аалынан мин доҕорум, Бурцев Пётр Николаевич салайар кэлэктиибинэй тэрилтэтин табаhыта, булчута (бөрөhүт) Сергей Софронович Стручков көтөн кэллэ. Табаарыспын Сэргэйи өр көрсүбэтэх буолан долгуйуу, үөрүү тыына хам тутар. Түүн биир чаас саҕана дьиэбитин буллубут. Дьэ, ахтыспыт дьон чээйдии-чээйдии ирэ-хоро кэпсэтии, сонуммут, булт-алт туhунан кэпсээммит бүппэт. Халлаан лаппа сырдыыта утуйдубут.
300-тэн тахса бөрөнү сууһарбыт чулуу булчут
Миигин 2004 сыллаахха, Булуҥ Бороҕонугар “КамАЗ”-пынан таhаҕас тиэнэн тиийэ сырыттахпына, Сэргэйи кытта Бүөтүр билиhиннэрбитэ. Сэргэй туhунан Бүөтүр кэпсээниттэн истэн билэр буоламмын, санаабар турбут-олорбут, сытыы-хотуу киhини көрүөм дии санаабытым. Онтукам төттөрү буолан биэрдэ. Олус холку, саҥарара-хамсанара бытаан, лоп бааччы, киhи маанытын көрсүбүтүм. Сэргэй биэс уон сэттэтэ, тулуурдаах, бэйэтигэр барсар модьу-таҕа быhыылаах-таhаалаах, сирэйэ хоту дойдуга олорор киhи быhыытынан тыалга, тымныыга хараара сыраллыбыта биллэр.
Кэпсэтэ олордоххо, иннигэр бөрөhүт олороро ханан да биллибэт. Маннык бытаан киhи хайдах бөрөнү ситэн, иннин ылан кыайарый, эбэтэр бөрөлөрө туундараҕа аhаҕас сиринэн сылдьар буоланнар ситэрэ дуу, диэх курдук саарбахтаабыт санаалар элэс гынан ааспыттара. Эрдэ истибит эрэ буолан, иннибэр аатырбыт бөрөhүт олорор диэн билэрим. Сэргэй «Бороҕон» сопхуоска табаhытынан үлэлээн саҕалаабыт. Табаhыт ааттыын табаhыт, ыстаадатыгар табаларын манаан, саҥаттан саҥа мэччийэр сирдэригэр сайын буоллун, кыhын буоллун, үүрэн-көһөрөн түбүктээх үлэ үөһүгэр сылдьар.
Бөрө курдук киитэрэй адьырҕа кыылы хайдах сонордуурун, бултаhарын туhунан эт кулгаахпынан бэйэтиттэн истэн, сөрү диэн сөҕөн, маннык булчут, бөрөhүт туhунан хайаан да суруйуохтаахпын диэн, иитиэхтии сылдьыбыт санаабын толорон төhө сатыырбынан суруйдум.
Таба сүрүн өстөөҕүнэн адьырҕалартан бөрө буолар, саҥа төрөөбүт тугуттан саҕалаан, улахан табаларга тиийэ тардан (өлөртөөн), табаhыттарга хоромньу бөҕөнү таһаарар. Сэргэй маҥнай 80-с сыллартан бөрөҕө хапкаан иитэн бултаhан барбыт. «Хапкааҥҥа отой үктээбэттэр, сүрдээх өйдөөх, сэрэхтээх кыыллар», — бөрөнү сөҕөн кэпсиир. Хапкааҥҥа дэҥ кэриэтэ ыксаан, эбэтэр туохтан эрэ куотан иhэр бөрө үктээн хаптарар эбит. Элбэх табаны тардалларын иhин, аны таба сэмнэҕин аттыгар түүн хаары хастан маныыр буолбут. Сэмнэхтэригэр кэлбит бөрөлөрү ытыалаан син бултаhан, көҕүрэтэн барбыт. «Муҥутаан хаhы биир манааhыҥҥар суоhардыҥ?»— диэн ыйыппыппар: «Түүн хаар түhэ турдаҕына түөрт бөрө кэлбититтэн үһүн охторбутум. Итинник да манаан бултааһын көдьүүhэ суох эбит, сырыы аайы сэмнэхтэригэр кэлбэттэр, ыстааданы атын өттүнэн эргийэн тиийэн атын табалары охтороллор, оонньуу-көр курдук, иhин хайа тардан быарын, сүрэҕин сиэн барбыт буолаллар», —диир.
Кэтиир көдьүүhэ суоҕун өйдөөн, аны эккирэтэн бултуохха диэн санаа ылынан «Буран» көлөнөн, бөрө сибиэhэй суолун ирдээн бултуурун саҕалаабыт. “Буран” көлөнөн бултуоҕуттан кыhыны быhа эккирэтиһэн, сааска диэри ыстаадаларыгар биир да бөрө хаалбат гына бултаан, тыыннаах хаалбыт бөрө ыраах сиргэ эрэ куотар – быыhанар гына дьаһаммыт. Ол да буоллар, сайын ааhан хаар түһүүтэ, саҥа үөр бөрө кэлбитин суоллары быhан, тута билэн эмиэ сонордоhон барар. Күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри бултаабыт бөрөтүн ахсаана 300-тэн тахсыбыт, сыыппаратын ахсаанын чопчулаан ыйыттахпына, үс сүүс иһинэн-таhынан буолуо диэн, чопчу эппэт. Улахан булчуттар төhө даҕаны ахсаанын чопчу биллэллэр, эппэттэр эбит. Бултаабыт да түгэннэрин ыhа-тоҕо кэпсээбэт, бэрт сэмэй киhи.
Билэр уолум, эсэhит Коля курдук, бултаабыт «кырдьаҕаhа» биэс уонча буолбутун, ол сыыппаратын эмиэ эппэтин курдук. Арай бу кыhын, Бүөтүр кэлбитигэр уһуннук кэпсэтиһэн, Коля уон күҥҥэ сэттэ эhэни үчүгэй ыттаах буолан охторбутум диэбитин истибиппит. «Регулирование численности медведя» лицензиялаах буолан бултуур көҥүллээх. Манна таарыйан эттэххэ, Сэргэйим аны эсэhит. Бу туспа кэпсээн.
Сэргэйи хайдах бултуурун интэриэhиргиир буоламмын, батыhа сылдьан ыйыттахпына тыла өhүллэн кэпсээччи. «Бөрө сүрдээх өйдөөх, киитэрэй, кыахтаах, тулуурдаах, сымса, түргэн, эстибэт-сылайбат иҥиирдээх кыыл», — бөрөнү ытыктыыра куолаhыгар биллэр. Бултаhан, сонордоhуо суоҕун табаларын эhэн бүтэрииhиктэрин иhин сойуолаhар эбит. Көрбүт бөрөтүн суолун маҥнай батыhан, хайан көрөр. «Сорох бөрөлөр ааhан иhээччилэр, табалары тыыппаттар, олору тыытыспаппын, эйэлээхпит», — диир. Сорох үөр бөрөлөр табаларын тула чуҥнаан манаабыт буолаллар. Олору, дьэ, эккирэтиhэрин, сойуолаhарын саҕалыыр.
Сыра-сылба быстан бөрө иннин ылаҕын…
Кэпсээтэҕинэ мүччүргэннээх сырыылара элбэхтэр. Хоту дойду кыhыҥҥы халлаанын сырдыга кылгас, саҥардыы суhуктуйан иhэн тута хараҥарбытынан барар. Мин маҥнай 2003 сыллаахха ахсынньы ый бүтэhигэр Булуҥ Бороҕонугар тиийэн баран, халлааннара сырдаабатыттан сөхпүтүм. Истэн билэр этим да, киhи бэйэтэ көрөрө отой атын хартыына. Сэргэй бөрөлөр бу сиргэ буолуохтарын сөбүн, эбэтэр сибиэhэй суолларыгар манан бардахпына түбэhиэм диэн, сирин билэрэ бэрт буолан, эрдэ туран халлаан суhуктуйа сырдаан эрдэҕинэ, сирдэрин көрө охсоору оннук дьаhанар. Эдэр сылдьан сылайбат да, утуйбат да эбит, бөрө сибиэhэй суолларыгар таба тайанна да, күнү-күннээн, түүннэри ситиэр диэри эккирэтэр. “Бураным” бэнсиинэ бүтэн, үүтээммэр элбэхтэ сатыы төннүбүтүм диир. «Бэнсииҥҥин көрбөккүн дуо?”— диирбин, иннибэр бөрө сүүрэн иhэр буоллаҕына, “бу ситиэм, ити ситиэм” диэн бара турар эбит. Ол иһэн тимир көлөтүн уматыга бүтэн, үүтээнигэр сатыы төннөргө күһэллэр эбит. Аны төттөрү сатыы барарыгар тоҥуу хаары оймоон 40-60 км төннөөхтүүр, сирин билэр буолан үүтээнигэр быhа түhэр. Сороҕор бөрөнү эккирэтэн иhэн “Бураммыт” алдьанар, оччоҕуна мас булан, уот оттон хараҥаҕа оҥостобут.
Табаарыhа Бүөтүр кэпсээн турардаах: “Биирдэ “Буранынан” бөрө суоллаан эккирэтиhэ сылдьан бензиммит бүтэн хаалла. Хараҥаҕа харбыалаhан хаарга уот отуннубут. Сылааска таттаран утуйан хаалбыппын. Биирдэ өйдөөбүтүм, атаҕым таҥаhа умайан, атах сыгынньах хааллым. Сэргэйим барахсан манан дэриэбинэ баар буолуохтаах диэн баран, сатыы түhүнэн кэбистэ. Төhө килэмиэтири хаампытын бэйэтэ эрэ билэр. Сарсыарданан атах таҥастаах, бензиннээх төннөн кэллэ. Дьэ итинник киhи, Сэргэй, атаhын туhугар атаҕа да тосторун кэрэйбэт”.
Итинник кэпсээни истэ олороҥҥун сороҕо тута төбөбөр киирбэт, өйдөөбөтөхпүн хат ыйыталаhан билэбин. Онтум маннык эбит, бөрө бөөлүүҥҥү суолун эккирэтэн, бөрө “Буран” тыаhын истэн куотан барбыт суолуттан харса суох, күүскэ сырсан 40-60 килэмиэтири бөрөтүн көрбөккө эрэ көтүтэр эбит. Кэмниэ кэнэҕэс, дьэ үрэх тоҕойугар, үрдүк сис тахсыытыгар элэс гынан бөрөтүн көрөн аhарар. Халыҥ хаарга киирдэҕинэ ситтэримтиэ, сэниэтэ эстимтиэ, бултуурга арыый дөбөҥ. Аны күнү быhа сырсан, уматыга аҕыйаатаҕына, сарсыныгар төннөн кэлэн бөрөтүн суолун бырахпыт сиригэр тиийэн, салгыы эккирэтэр. Онтута ардыгар түүн 80-120 килэмиэтири тохтообокко барбыт буолар, итиччэни эккирэтэн кэлбитин кэннэ, бөрө дьэ “Буран” тыаhын истэн ойбутун суолуттан көрөн билэр. Салгыы харса суох сырсан, эппитим курдук, 40-60 килэмиэтири тохтоло суох айаннатан бөрөтүн иннин ылар.
Сороҕор тыhылаах, атыыр бөрөлөргө түбэhэн сырсар, өр сырсыы түмүгэр маҥнай биир бөрөтө быстан, сылайан хаалан барар диир. Маҥнай эстээччитэ хайата буолуой? Уhун, сындалҕаннаах сырсыыны тыhы бөрө атыырдааҕар быдан тулуйар, сэниэтэ быстыбакка уйар эбит. Айылҕата төрөтөөрү-уhатаары, саҥа олоҕу биэрээччини оннук айдаҕа. Тыhы бөрө уонча атыыры солбуйар эбит. Биирдэ уон үөрдээх бөрөлөр кэлэн табаларын тардыбыттарын уон икки күнү быhа убайынаан сырсан тоҕус бөрөтүн охторбуттар. Биир соҕотох хаалан туора тэскилээн быыhаммыт. Ол эккирэтэр кэмнэригэр 80-100 биэрэстэ сиринэн эргийэн табаларыгар кэлэн, эбэhээт табаны тардан сиэбит буолаллар, олору эмиэ эккирэтэбит, эмиэ улахан эргиири оҥорон төттөрү кэлэ тураллар.
Бөрөнү эккирэтэр сирдэрэ ыраас туундара ньуура буолбатах. Хайалаах, тыалаах, үрэхтэрдээх сирдэр. Бөрө эккирэтэллэрин биллэ да, очуос тааска куотан тахса сатыыр, онно тиийдэ да куотар. Эбэтэр үрэххэ киирэн хойуу мастаах сирдэринэн эрийэ-буруйа куотар. Сэргэй биир дьиктини кэпсээтэ, билигин омук күүстээх «Ямаха» бураннарынан сырсабыт, сааларбыт хас эмэ сүүһүнэн миэтэрэни ытар кыахтаахтар, ол гынан бөрө эмиэ сайдан, өйдөнөн иhэр буолла. Урут күнүс табаларга кэлэн былдьанааччылар, билигин саараама очуос хайа үрдүгэр киhи тиийбэт сиригэр сыталлар, түүн кэлэн табаны тутан, үссэнэн былыр үйэ суоллара сойбут буолар. Эрдэлээн да туhа суох. Итини барытын сырсарга, сонордоhорго БУЛЧУТТАН төhөлөөх күүс, сэниэ, тулуур, сымса буолуу, өй эрэйиллэрэ буолуой.
Булуҥ «Бураннаах» «Шумахердара»
Кэлин Бүөтүр, Сэргэйгэ көмө буолан икки “Буранынан” бөрөлөрү сырсар буолбуттар. Биир түгэни Бүөтүр кэпсээбитэ, соҕотох бөрөнү сырсан үрэххэ киллэрбиттэр. Арай Бүөтүр көрдөҕүнэ бөрө үрэх сыырынан саhан уҥа диэки ойо турбута суола хаарга бу сытар, Сэргэй буоллаҕына, төттөрү өттүгэр “Буранын” эрийэ тутаат баран иhэн, Бүөтүргэ суолун батыс диэн далбаатаабыт. Бүөтүр бөрө суолун балай да сырсыбытын кэннэ, аны бөрөтө тосту эргийэ биэрээт, анараа биэрэгинэн күлүктэтэн төттөрү ойбут суолун көрөн салгыы сырсан испит. Балай да барбахтыы түспүтүн кэннэ, утары Сэргэйэ иhэрэ көстүбүт уонна “Бураныгар” туора бөрөтүн ууран кэлбит. Ону хантан билэн төттөрү барбыккыный диэн ыйыппыт. Сэргэй хайаҕа хаара халыҥ онно барбакка төттөрү өҕүллэн кэлиэ диэн биир өттүнэн баран, утары тоhуйан турдаҕына, сүүрэн кэлбитин ытан ылбыт. Икки атахтаах өйө-мэйиитэ сылаалаах сойуолаһыы кэнниттэн ааҕан-суоттаан киитэрэй адьырҕаны баhыйдаҕа, иннин ыллаҕа.
Миигин 2005 сыллаахха Сэргэй ыстааданы уонна хайалары көрдөрө илдьэ сылдьыбыта. Бэлиэтээбитим курдук, Сэргэй аргыый хамнанар, аргыый саҥарар, ол бэйэтэ “Бураныгар” олордоҕуна, отой киhи билбэт киhитэ буола түhэр. Аргыый хамсана сылдьыбыта ханан да суох буолар, кыырт дуу, мохсоҕол дуу курдук, “Бураныгар” сыыдам үлүгэрдик хатана түспүтэ да, хаары ытыйан айаннатан куугунатар. Yөhээ Халымаҕа үлэлии сылдьан учаастакка бараары элбэхтэ “Буран” сыарҕатыгар мэҥэстибитим даҕаны, Сэргэй айаннатара уhулуччу эбит этэ. Мин сыарҕаҕа тутуhуохпунан-тутуhан олорбутум, ол да буоллар, сыарҕалары-баҕастары хаалларан көтүтэ турбута. Мин сотору төннүө диэн аргыый сыарҕабын соhон утары хаампытым, уонтан тахса мүнүүтэ буолаат, утары көтүтэн кэлбитэ. Сэмэйдик күлээт, итинник сөллөн хаалар, сыарҕаны иилэр сирин хараҕалыам диэтэ даҕаны, көрүөх бэтэрээ өттүгэр “Буранын” эргитэ охсоот, сыарҕаны иилээт, көтүтэн салгыы айаннаабыппыт. Мин айанныыбыт диэхпин, «көтүтэр» диэн тыл киниэхэ барсар. “Бурана” хаар үрдүнэн көтөн эрэр хабдьы курдук айанныыр, оннук кыайа-хото тутан айаннатар эбит.
Киэhээ ыстаадаҕа тиийэн хоммуппут, сарсыныгар Бүөтүр сыбыдах (сыарҕата суох) “Буранынан” кэлбитэ. Сынньанан, чээйдээбитин кэннэ салгыы атын ыстаадаҕа айаммытын салҕаабыппыт. Мин түргэнэ бэрдиттэн сыарҕабар тутуhан олоробун, санаабар тоҥуу хаарынан бардаҕына бытаарыа диэн толкуйдаахпын даҕаны, бөрөҕө ииппит хапкааннарын көрө тоҥуу хаарга туораатыбыт да, айана син биир куугунаан олорор. Бүөтүр эр киhиэхэ бэйэтин лаппа кыанар күүстээх киhи, хайдах да орто баайыылаах диэбэккин. Тустуунан дьарыктаммыта буоллар, күүстээх маастар буолуо этэ. Бэл кини, Сэргэй айанын, “Буранынан” тоҥуу хаарга үктээбит бэлэм суолун тулуйбакка хааллар-хаалан хаалбыта. Бүөтүрү кэтэhэ-кэтэhэ айанныыбыт, аны үрдүк хайалары, сыырдары өрө сүүрдэн тахсабыт, туруору сыыры умса түhэбит. Мин олорон иhэн, түhүүгэ умса охтуом диэн ыксаан сыарҕаҕа сытынан кэбиспитим, онтум туран иhэр курдукпун, оннук туруору сыыры түhэр, тахсар. Айанын кыайар, тулуйар буолан, бөрө курдук сылайбат иҥиирдээх айылҕа оҕотун иннин ылар эбит. “Буран” үрдүгэр олорон эрэ сүүртэҕинэ, бэйэтэ сүүрэн иhэр бөрө курдук буолар эбит этэ. Сэргэйтэн, Бүөтүр төhө бөрөнү дэҥнээтэй диэбиппэр, биири да дэҥнии илик диэн соhутта. Толкуйдаан көрдөххө, маннык эбит. Бүөтүр кыамматыттан уонна саанан сыыhа туттан ытарыттан буолбатах, Бүөтүргэ кыах даҕаны, бэргэнник көрөн ытар туттуу барыта баар. Ол гынан, бөрө улахан бултан биирдэстэрэ, ылбычча киhиэхэ ситтэрэн, сыалын биэрэн ыттарбат, чочуллан-уhуйуллан тахсыбыт эрэ булчут эр бэртэрэ тулуктаhан иннин ылаллара көстөр. Сэргэй, Бүөтүрү төhө да алта уон сааhын аастар, “Буранынан” күнү быhа сылайбакка сүүрдэр, наhаа нэксиэлээх айаны-сырыыны тулуйар диэн сөҕөр-махтайар.
Аҕатын – Күүстээх Соппуруону удьуордаан
Бүөтүр 1979 сыллаахха “Хотугу сулус” сурунаал алтыс нүөмэригэр Егор Неймохов аатырбыт тренер Дмитрий Коркин туhунан суруйбутун аахпыт. Онно Д.П. Коркин: “Мин хоту сылдьан, Булуҥ Намыытыттан атынан таhаҕас тиэнэн Күhүүргэ диэри сындылҕаннаах айаҥҥа туруммуппут. Ол баран иhэн суолбут аҥаарыттан сылайан аттарбыт сэниэлэрэ эстэн, быhыннылар. Хайыахпытый, сатыы барарга быhаарынныбыт. Таhаҕаспытын үксүн Күүстээх Соппуруон диэн киhи сүгэн кэбистэ. Онно сөхпүтүм, хоту күүстээх, эр санаалаах дьон олороллоруттан. Уонна спордунан дьарыктанар, күүстээх буолар санаа онно киирбитэ…”.
Ити кэпсиир күүстээх киhитэ Соппуруон – Сэргэй аҕата. Сүрдээх улахан, “күнү хаххалыыр” бөдөҥ киhи, күүhэ-уоҕа бачыгыратан, уос номоҕор сылдьара эбитэ үhү. Аҕатын күүhэ оҕотугар бэрилиннэҕэ.
Бу оҕолуу майгылаах, холку, сэмэй, үөрүнньэҥ, элбэх саҥата суох табаарыстарым бэйэ бэйэлэрин тустарынан айбардаммакка, күннээҕи олохторуттан сэмсэ курдук быhа тардан, ситэрсэн кэпсээннэр сүргэбин көтөхтүлэр, астынным, улаханнык дуоhуйдум.
Кэпсээннэрин истэ олороҥҥун, туох да улахан наҕараадаҕа тиксибэтэх боростуой, хоту дойду хоhуун уолаттара, үтүө-мааны үлэhит дьонноро баар буолан, хоту дойду аҕыйах ахсааннаах норуоттара төрүт дьарыктарын сүтэрбэккэ, табаларын ахсаанын аҕыйаппакка, эстэр уhукка тириэрдибэккэ күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри көрөн-истэн илдьэ кэллэхтэрэ диэн бигэтик итэҕэйиэҕиҥ.
Владислав Михайлов, ыраах айаҥҥа сылдьар суоппар.
Нам сэлиэнньэтэ.