Кырса кыыл кылбаҥныыр налыытын
Кыыл таба кыырайар алыытын
Муустаах хаар үөскэппит үрэҕин
Өлөөнү таптаата сүрэҕим.
Леонид Попов
Биһиги төрөөбүт Сахабыт Сиригэр дьүкээбил араас уотунан суһумнуур киэҥ нэлэмэн туундаралаах, халлааҥҥа харбаспыт хайалардаах, дохсун сүүрүктээх өрүстэрдээх Аллайыаха, Халыма, Муома, Эдьигээн, Дьааҥы, Өлөөн оройуоннарыгар эдэр сааһым үтүө кэрэ кэмнэригэр үлэлии-хамныы сылдьан сөҕө-махтайа, астына көрөрүм. Долгуйа көрөрүм бу хоту дойду тыйыс айылҕатын ураты кэрэтин, бултун-алтын, киһини дьикти абылыыр күүһүн уонна ордук амарах санаалаах, күүстээх айылгылаах үтүө үлэһит, хоһуун дьонун.
Сыл-хонук аастаҕын аайы, киһи олорбут олоҕун анааран, сыаналаан көрөр эбит. Олоххо тугу оҥорбутун, ситиспитин, интэриэһинэй дьылҕалаах дьоннуун алтыспытын. Хас биирдии киһи бу орто дойдуга бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх кэлэн барар. Ким эрэ Үрдүк Айыылартан ананан айар-тутар аналлаах кэлэр эбит. Оннук киһинэн буолар ытыктыыр, убаастыыр аҕа табаарыһым Христофоров Василий Афанасьевич. Мин кинилиин билсибитим ыраатта. Өссө 1993 сыллаахха Өлөөҥҥө командировкаҕа сырыттахпына, «Сардаҥа» хаһыат эрэдээксийэтин эппиэттиир сэкирэтээрэ Меркурий Гаврильевич Иванов билиһиннэрбитэ. Онтон ыла эрэдээксийэҕэ элбэхтэ сылдьарын, араас тиэмэлэргэ матырыйаал аҕаларын өйдүүбүн. Кэлин Өлөөҥҥө тиийдэҕим ахсын, Василий Афанасьевичка сылдьан ирэ-хоро кэпсэтэн санаа атастаһарым. Кини миэхэ олоҕун баай уопутуттан, араас түгэннэриттэн үллэстэрэ. Биирдэ, 2003 сыллаахха, Дьокуускайга кэлэ сылдьан миэхэ киирэн туох үлэни ыыта сылдьарын кэпсээтэ. Ол курдук, кини төрөөбүт оройуонун 70 сылын туолар үбүлүөйүгэр өрөспүүбүлүкэ национальнай архыыбыгар, бибилэтиэкэлэригэр сылдьан тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах матырыйаал хомуйа кэлбит этэ. Уонна үбүлүөйгэ анаан тэриллибит хамыыһыйа састаабыгар киирэн элбэх үлэни көрсөн түбүгүрэ сылдьара.
2004 сыллаахха Василий Афанасьевич биһиги тэрилтэбит типографиятыгар «Өлөөн удьуор табаһыттара» диэн дьоҕус, элбэх интэриэһинэй хаартыскалардаах, оройуонун икки нэһилиэгин (Кирбэй, Дьэлиҥдэ) хоодуот-хоһуун дьоннорун туһунан киһи ис-иһиттэн таттаран ааҕар баай ис хоһоонноох кинигэ-брошюраны бэчээттэппитэ. Итинтэн бэттэх кини биһиэхэ элбэхтик сылдьар, оройуонун, үлэлиир тэрилтэтин үлэхтэрин, оҥоһуктарын бэчээттэтэр, оҥотторор буолбута. Кини оройуонун бэтэринээринэй сулууспатын уһуннук салайбыт киһи быһыытынан, оройуоҥҥа бэтэринээринэй сулууспа тэриллибитэ 40 уонна 50 сылларын көрсө «Өлөөн оройуонун ветеринарнай сулууспата» диэн альбом-кинигэлэри уонна «Өлөөн үлэһит, хорсун-хоодуот дьоно» диэн брошюраны таһааттарар. Манна оройуонун араас идэлээх дьонун туһунан Сэбиэскэй былаас тэриллибитин кэннэ холкуостар тэриллиилэригэр, Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана, ол кэнниттэн билиҥҥи олоххо диэри үлэлээбит дьон тустарынан, олорон ааспыт аҕа көлүөнэ үтүө үгэстэрин, олохторун туһунан кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, билиҥҥи эдэр ыччат, үүнэр көлүөнэ ааҕа-билэ сылдьалларыгар туһаайбыт. Ол эбэтэр Василий Афанасьевич ким да күһэйиитэ суох сүрэҕин этиитинэн, бэйэтин баҕатынан төрөөбүт оройуонун бастыҥ дьонун туһунан, кинилэр үтүөлэрэ үйэлэри нөҥүөлээн үтүө өйдөбүнньүк буоллун диэн суруйбута, айбыта-туппута чахчы үтүө холобур.
Түгэнинэн туһанан сырдаттахпына, биһиги «Сайдыы» диэн дьоҕус типографиябытыгар 100-тэн тахса араас көрүҥ типографскай бородууксуйалары бэчээттээн оҥорон таһаарар. Судургу былааҥкалартан саҕалаан, дастабырыанньа, зачет киниискэтэ, брошюра, сурунаал элбэх көрүҥнэрин, араас форматтаах кинигэни таҥан бэчээттиибит. Үлэһиттэрбит улахан аҥаардара доруобуйаларынан хааччахтаах дьон. Ол да буоллар судаарыстыбаттан биир көмөтө суох, биһигини өйөөн социальнай бырагыраамалаах тэрилтэлэр уонна биирдиилээн дьон үлэхтэрин биэрэн, үлэ таһаараннар, 25 сыл үлэлээн-хамсаан кэллибит.
Василий Афанасьевичпар эргилиннэхпинэ, бу кэпсиир ытык киһим үтүө-мааны ыал тапталлаах аҕата, күндү-мааны эһэтэ. Кэргэнинээн Евдокия Васильевналыын түөрт оҕону атахтарыгар туруортаан, үрдүк үөрэххэ үөрэттэрэн, үлэһит дьон оҥортоотулар. Оҕолор юрист, буҕаалтыр, быраас идэлэрин ылан өрөспүүбүлүкэлэрин араас муннугар үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Василий Афанасьевич сэмэйинэн, чиэһинэйинэн дьоҥҥо-сэргэҕэ, оройуонугар, өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны ытыктанар хоту дойду чулуу киһитэ, төрөөбүт оройуонун дьиҥнээх патриота диэтэххэ, туох да үлүннэриитэ суох буолуо дии саныыбын.
Кини төрөөбүт Өлөөнүн социальнай, экономическай уонна култуурунай сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрдэ, киллэрэ да сылдьар. Талан ылбыт идэтинэн үйэ аҥарыттан ордук кэмҥэ үлэлээтэ, ол иһигэр 28 сыл оройуон кылаабынай бэтэринээринэй бырааһынан. Билигин биэнсийэҕэ да таҕыстар, эдэрдэргэ эрчим биэрээччи, сүбэлээччи-амалааччы, настаабынньык. Кини итини тэҥэ оройуон уопсастыбаннай олоҕор, араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттар. Ол курдук оройуоннааҕы Ытык кырдьаҕастар Сэбиэттэрин «Осикта» бэрэссэдээтэлинэн, СӨ бэрэсидьиэннэрэ Вячеслав Штыров, Егор Борисов итэҕэллээх киһилэринэн өр сылларга үлэлээбитэ. Үтүө суобастаах үлэтэ кэмигэр сөптөөхтүк сыаналанан Өлөөн оройуонун бочуоттаах (ытык) олохтооҕо, СӨ Ытык кырдьаҕаһа, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына уонна 70-80 сылларга сибиирскэй язваны туоратыыга, сопхуос, дьиэ табатын быыһыыр туһугар үтүө суобастаах таһаарыылаах үлэтэ үрдүктүк сыаналанан, 46 сааһыгар 1984 сыллаахха САССР Үтүөлээх бэтэринээринэй бырааһын үрдүк аатын ылбыта.
Василий Афанасьевич тапталлаах Өлөөнүн 85 уонна Улуу кыайыы 75 сылларынан «Үрэн Хоһуун дойдутун бастыҥ дьоно», «Передовые люди Земли Үрэн Хоһууна» диэн ааттаах кинигэни элбэх матырыйааллары түмэн биһиги типографиябытыгар таһааттарда. Бу сыралаах үлэтигэр кинини улууһугар баһылыгынан олорбут Иванов Александр Степанович өйөөбүтүн истиҥник махтана ахтар-саныыр. Кинигэҕэ Советскай былаас кэмнэригэр үлэлээн-хамсаан ааспыт Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуот үлэһит, чулуу дьоннорун, олохторун-дьаһахтарын туһунан, табаһыттар, булчуттар дьиэ кэргэттэрин, сэрии, үлэ бэтэрээннэрин, бастакы алмаас көрдөөһүнүгэр үлэлэспит эспэдииссийэ каюрдарын-сирдьиттэрин, репрессия содулугар түбэспит уонна Өлөөн оройуонун төрүттэспит улахан үтүөлээх дьоннор тустарынан кэпсэнэр. Онон ыраах хоту сытар Өлөөн хоодуот дьонун үйэтиппитинэн, айар үлэтин дьоһуннаах ситиһиитинэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Кытаанах доруобуйаны, дьиэ кэргэнигэр бары үтүөнү баҕарабын. Чугас дьонугар-сэргэтигэр, доҕотторугар уһун сыллаах баай уопутун, билиитин тиэрдэн, үлэттэн дьоллонор үтүө айылгытынан арчылана, өссө да айымньылаахтык үлэлээн, тыа сирин бар дьонун махталын ыла сырыттын.
Николай Местников,
«Сайдыы» издательство дириэктэрэ, Дьокуускай.