Саха дьахтара тугу сатаабатаҕа баарай? Уран тарбахтаах иистэнньэҥ, мас ууһун ааттааҕа, булчут, балыксыт бэрдэ. Маны сэргэ, тимиринэн ууһанарга кытта Далбар Хотун ылсыбыта сөхтөрөр.
Мин Аан дойду дьахталларын күнүн көрсө, Бүлүүгэ олорор хомус ууһун Софья Акимованы кытары кэпсэттим. Саха тылын учуутала 2013 сылтан ылсан, хомуһун ахсаана 100-тэн тахсыбыт.
Далаһа ууруллуута
— Соня, тоҕо тимир ууһа буолбуккунуй?
— Намҥа олорон мин – ХИФУ, кэргэним Иннокентий пединституту бүтэрбиппит. Бүлүүгэ кэргэним аҕатын көрөөрү, 2010 с. көспүппүт. Ол иннинэ Кеша Дьокуускайга “Анаабыр Алмаастара” ААУо сэлии муоһуттан, айылҕа таастарыттан, алмаас кыырпахтарыттан сувенирдары оҥорууга үлэлээбитэ. Онон төрөөбүт дойдутугар урбаанынан дьарыктанар бигэ санаалаах кэлбитэ. Аҕата, мас ууһа. биһиэхэ туппут дьиэтин маҕаһыын оҥорбуппут. Кеша саха быһаҕын охсор, онтун тайах, ынах муостарынан киэргэтэр. Мин ийэм Аграфена Дмитриевна Сивцева үөрэппитинэн, иискэ ылыстым, дэйбиирдэри оҥоруунан дьарыктанным. Эбии дьонтон оҥоһуктарын ылан атыылыыбыт. Үлэбитин сайыннарар дьолбутугар, 2011 сыллаахха норуот уус-уран оҥоһуктарыгар болҕомтону улаатыннарар туһунан СӨ Бэрэсидьиэнин ыйааҕа тахсыбыта. Инньэ гынан субсидия, кирэдьиит ыламмыт икки мэндиэмэннээх мастарыскыай туттубуппут, уһанар тэриллэри ылбыппыт.
Мастарыскыайбыт үөһээ этээһигэр мин иистэнэбин. Аллараа мэндиэмэҥҥэ кэргэним Хадан Айгын Бэлии диэн Сунтаар уолун кытта уһанар. Онно уустар тиритэ-хорута тимири таптайаллара, буһараллара-хатараллара, үөрэллэрэ-көтөллөрө туораттан көрөргө кырдьык да олус астык, киһи эрэ киэн туттар эбитин өйдөөбүтүм. Устунан тимири таптайар тыастара букатын муусука курдук ураты дьиктитик сүрэҕи-быары ортотунан киирэр буолбута. Абылатан, быһах охсорго холоммутум. Ол эрээри, быһах охсуута миэнэ буолбатаҕын өйдөөбүтүм.
Баҕа санаа ыллыга
— Онон хомус оҥоруутугар ылыстыҥ?
— Тута буолбатах. Бастаан 2013 с. Дьокуускайга “Бизнес-Экспо” быыстапкаҕа кэргэним быһахтарынан, мин ииспинэн кытынныбыт. Онно Бүлүү дэлэгээссийэтигэр улахан уус Реворий Чемчоев -Чөмчөө Уус баар. Кини хомустарын сөҕө-махтайа көрдүм, ылан оонньоотум. Ураты турукка киирэн хааллым, ис сүрэхпиттэн хомус оҥорорго үөрэниэх баҕа санаа күөдьүйдэ. Онуоха диэри мин тугу эрэ уһаммыт киһи диэн санаа, толкуй бөҕөҕө сылдьарым. Инньэ гынан Чөмчөө Уустан: “Миигин хомус оҥорорго үөрэтиэҥ дуу”, — диэн дьулайдарбын да сэрэнэн ыйытааччы буоллум. Киһим мүчүк гынна. Онтон сүрдээх налыччы Арассыыйаҕа быһах охсор дьахталлар баалларын, “Клинок” быыстапкаҕа кытталларын кэпсээтэ. “Баҕалаах буоллаххына үөрэтиэм”, — диэбитигэр наһаа да үөрдүм этэ! Аны улахан ууска барыам иннинэ, икки ый устата ааттаах-суоллаах Иван Захаров-Кылыадьы Уус кинигэтинэн эрчилинним. Учууталларым – кэргэним уонна Айгын. Дьонум ол эрэ кэнниттэн Чөмчөө Ууска ыыттылар. Тиийэн элбэххэ үөрэнним. Билигин да киниттэн ыйыталаһарым, үөрэнэрим элбэх.
Бастакы сылбар түөрт хомуһу оҥорбутум. Ол хомустарбынан 2014 сыллаахха “Уус Экспо” быыстапкаҕа кыттыбытым. Кэлин, сыыйа син үөрэнэн истэҕим аайы тупсарарга туох баар кыһамньыбын уурабын. Эр дьон оҥорор хомуһуттан ураты буоллун диэн оҕуруолуур буолбутум. “Дьыл түөрт кэмэ” диэн түөрт хомустаах Аал луук мастаах кэмпилиэктээхпин.
— Тимир уустара — эр дьон. Дьахтар тимир ууһа буолбута иһиллибэт буолара. Бука, уустуктардаах буолуо?
— Оннук. Эр киһи курдук толкуйдуоххун наада быһыылаах. Тимир уустарыттан үөрэнэрим, сүбэ-ама ыларым элбэх.
Удьуор утума
— Өбүгэлэргиттэн бэриллэн уус буоллаҕыҥ?
— Аҕам Иннокентий Петрович дьиэ-уот тутара, олоппос, ыскамыайка оҥороро. Намҥа аҕабынан аймахпыт Петр Афанасьевич Сивцев-Уус Бүөтүр тиэхиньикэ саппаас чаастарын чочуйан биэрэрэ, быһах охсоро. Ийэм өттүттэн, Хаҥалас улууһугар Өктөмҥө, былыр мас, тимир ууһа эмээхсин баар эбит.
Манна даҕатан эттэхпинэ, кэргэним аҕатын утумнаан, уус. Саха быһахтарын оҥорор.
Уус ийэ ситиһиилэрэ
Соня үлэтин сайыннаран иһэр туһуттан быыстапкалары, күөн күрэстэри көтүппэт. 2015 сыллаахха Кылыадьы Уус 95 сааһыгар хомус оҥорооччулар өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэстэригэр 3 истиэпэннээх лауреат буолар. 2016 с. Бүлүүгэ үһүс бочуоттаах миэстэҕэ тиксэр. 2017 с. Ньурбаҕа “Сата уустар” күрэстэригэр тоҕус эр киһини кытта күрэстэһэн, алтыс миэстэҕэ тахсар.
Хомустара Бүлүүгэ Хомус музейыгар, эһээтэ Петр Иннокентьевич Сивцев төрүттээбит Намнааҕы этнографическай, “Дьыл түөрт кэмэ” композицията Дьокуускайга Хомус, оҕуруолаах хомуһа Голландия мусуойдарыгар тураллар. Маны сэргэ, уран тарбахтаах саха сэмэй дьахтара чочуйбут мааны хомустара СӨ бастакы бэрэсидьиэнигэр Михаил Николаевка, “Россия ийэлэрэ” хамсааһын Саха сиринээҕи салаатын бэрэссэдээтэлигэр Прасковья Борисоваҕа бэлэхтэниллибиттэрэ.
Хомус арыаллаах ыал
Акимовтар хомус арыаллаахтар. Ийэлэрэ Соня хомуска сөбүлээн оонньуур. Оҕолоро үһүөн Августина Евсеева “Үрүйэчээн” куруһуогар хомуска дьарыктаммыттар. Улахан кыыстара Арина — экэнэмиичэскэй кэллиэс устудьуона. Коля — Бүлүүтээҕи гимназия 10-с кылааһын үөрэнээччитэ. Кыралара Лилико Бүлүү орто оскуолатын 4-с кылааһыгар ситиһиилээхтик үөрэнэр.
Саҥа саҕахтар
Акимовтар дьиэ кэргэн үлэлэрин сайыннаран иһэр соруктаахтар. Бүлүүгэ Олоҥхо ыһыаҕар балаҕан туттубуттар. Онно ыһыах кэмигэр 3000-тан тахса киһи ыалдьыттаабыт. Билигин балаҕаннарыгар сахалыы ас-үөл арааһа атыыланар. Дьон сөбүлээн үбүлүөйдэри, уруулары тэрийэллэр.
Сайынын аҕалара, саха быһаҕын ууһа Иннокентий “Уол оҕону эр киһи киэбигэр киллэрии” бырайыагынан, уолаттары уһанарга уһуйар. Уолаттар быһах охсорго үөрэнэллэр, айылҕаҕа сынньаналлар. Дьиэ кэргэн бу үлэтин дьон-сэргэ улаханнык биһириир.
Бүдүрүйбүт ийэлэри олох көнө суолугар бигэтик үктэннэрэргэ үлэлэһэллэр. Таҥас-сап тигэргэ үөрэтэллэр. Былырыын аҥаардас аҕаларга көмөлөһөн, маскарааттары тигэн бэлэхтээбиттэр.
Маны сэргэ, кыра музей тэрийэн, төрүт үгэһи тарҕатар, кэнчээри ыччакка иҥэрэр былааннардаахтар.
Сардаана БАСНАЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru