Илиибэр суруйааччы Василий Титов «Хомурах туруйата» диэн арамаанын икки кинигэтин ылабын уонна күн-дьыл суурайан саһарбыт илиистэрин сэрэнэн арыйабын.
Бастакы кинигэ Дьокуускайдааҕы кинигэ кыһатыгар 1989 сыллаахха 15 тыһыынча ахсаанынан бэчээттэнэн тахсыбыт. Ааптар айымньытын: “Кэскилбэр, оҕобор – Лираҕа, кэргэммэр, доҕорбор – Ираҕа” диэн анаабыт. Оттон кинигэ кэннигэр: “Орто уонна улахан саастаах оҕолорго. Роман” диэн суруллубут. Төрөөбүт дойду айылҕатын харыстааһын сытыы кыһалҕатын көтөҕөр, сиртэн хостонор баайы-дуолу хоро таһар сэттээҕин, иэстэбиллээҕин өйдөтөр, олох оскуолатыгар иитэр-такайар эттээх-сииннээх улахан айымньы үүнэн иһэр көлүөнэҕэ туһуламмыта биһирэтэр. Манан ааптар олохпут кэлэр кэскилэ кэнчээри ыччаппытыгар буоларын тоһоҕолоон этэр. Итини сэргэ суруйааччы Василий Титов оҕолорго “Сааскы тэлиилэр”, “Таптал сэргэтэ”, “Этиллибэтэх кырдьык” диэн дьоһун айымньылары суруйан хаалларбытын бэлиэтиир тоҕоостоох.
«Хомурах туруйата» арамаан иккис кинигэтэ Дьокуускайга “Бичик” национальнай кинигэ кыһатыгар 1993 сыллаахха 15 тыһыынча ахсаанынан бэчээттэнэн тахсыбыт. Кинигэҕэ аҕыс уонус сыллардааҕы тосту уларытыы кэмэ, оччотооҕу тыа сирин олоҕо-дьаһаҕа, дьон быһыыта-майгыта уларыйбыта уус-ураннык ойууланар. Сүрүн дьоруой Хардыы Силигийээнэп баартыйаттан уһуллубутун ыарыылаахтык ылынар, ол эрэн, төһө даҕаны олох очуругар оҕустардар кытаанах санаатын булгуруппат. “Киһи ахсын ыарахан күннэр баар буолаллар. Ол сорохторго арыый аҕыйах, оттон атыттарга син эмиэ тумуу-үгээр кэриэтэ элбэх да соҕус буолуон сөп. Ону кэм аһаран, мүлүрүтэн иһэр баҕайы! Сууланан баран сыттаххына бүттэҕиҥ ол дии! Олох – улуу, модун өрүс. Ону эн куруутун өрө устар эрэ буоллаххына сатанар. Сөкүүндэҕэ, мүнүүтэҕэ тохтоон-ахсаан биэр эрэ! Сүүрүк эйигин сонно төттөрү охсуоҕа”, — диэн Хардыыга кырдьаҕас учуутала Кустуурап оҕонньор сүбэлиирэ мээнэҕэ буолбатах. Киһи аймах олох олорор иһин туруулаһар, күннэтэ сырдык-хараҥа икки ардыгар киирэн тахсар…
Василий Титов «Хомурах туруйата» арамааныгар олох мөккүөрүн, кырдьык-сымыйа утарсыытын, киһи киһиэхэ уустук сыһыанын, хоту дойдуга айылҕа эмсэҕэлээһинин арыйан көрдөрөр. Айымньыга киһи кутун-сүрүн долгутар көстүү дьиҥ олоххо аттыгар баар, буола турар курдук сиһилэнэр. Ааҕа олорон, ситиннэ тиийэн айымньы дьоруойдарын кытта бииргэ буолуоххун, кинилэри кытта бииргэ дохсун долгуну мэҥэстэн, сүүрүк устун устуоххун баҕаран кэлэҕин. Ааттаммат Эбэни Хардыы Силигийээнэп төһөлөөх күүскэ таптыырый, харыстыырый?! Ону кини кыһыл тылынан эрэ буолбакка, дьиҥ дьыаланан, тус холобурунан, үлэтинэн-хамнаһынан дакаастыырын көрөбүт. Оттон Сээдьэхтэн, көмүс соноругар киһилии сэбэрэтин сүтэрбит, кыыллыйбыт персонажтан абара-сатара, дьиксинэ саныыгын. Кини кубалаҥ туруйаны бааһырдан баран, “тугу да оҥорботох киһи курдук” баран хаалар, өссө сэтэрии саныыр. Доҕорун сүтэрбит соҕотох туруйа кыламмытыгар, аймаммытыгар кыһаллан да көрбөт, сиргэ силлиир.
Арамааҥҥа Хардыы Силигийээнэп уонна Тагир Печек (Сээдьэх) – уун-утары уобарастар. Көтөрдөрү Хардыы аһынар-харыһыйар, өлбүт тыһы туруйаны көмөр-кистиир. Кимиэхэ да кэпсээмэҥ диэн дьонуттан көрдөһөр, кэргэнин Сиибиктэни долгуйуо диэн харыстыыр. Кубалаҥ туруйа суорума суолламмытыгар аар айылҕа кытта хараастан, ынчыктаан ылар: “Ааттаммат Эбэ дириҥ, киэҥ үөһүгэр соҕотох туруйа эрэйдээх ытыыр-онолуйар саҥата тохтоон ылбакка, иһиллэ сырытта. Күөл турда-турбутунан хараара будулуйан барда. Хоту эҥэр диэки күүстээх тыал куугуна ыраахтан ньирилээн иһилиннэ…” Ааптар күн сиригэр үтүө уонна мөкү охсуһуута салҕанан бара турарын арыйан көрдөрөр уонна киһилии сиэр-майгы, сырдык санаа баһыйарыгар эрэлин этэр. Киһи, көтөр-сүүрэр, айылҕа ыкса ситимнээҕин туһунан киһи аймахха санатар уус-уран айымньы ааҕааччы сүрэҕин ортотунан киирэр, толкуйга түһэрэр.
Ылан көрүөҕүҥ, уран тыл маастара Василий Титов айылҕаны ойуулааһынын: “Кыһынын бу дойду отун-маһын быыһа, үмүөрүспүт үрэхтэрин быттыктара кырыаны бүрүммүт кырымахтаах кыылынан, күлүмүрдүү суһумнаабыт күндү түүлээҕинэн көөчүктүү үллэҥниирэ. Тииттэрин ахсын тииҥнэр ойуолууллара, киис кыыллар кирийэллэрэ. Саһыла салбанара, кырынааһа кылбайара, улара охсоро. Иэҕэҥнээн хаамар икки атахтааҕы харахтаан көрбөтөх хагдаҥ эһэлээх, куҥкуначчы айаатаабыт кулааһай кыыллаах, тамайа сиэлбит тайах баайдаах талба баай дойду баар этэ. Тыал эрэ тыаһыыра, субай бараан халлааныгар сулус эрэ сууллара. Үрүйэ тыаһыныын үтүктүһэн өтөн үөтэрэ, кэрии тыатыгар кэрээн көрбөккө кэҕэ этэрэ. Итинник самаан сайын барахсан сиртэн халлааҥҥа диэри ситэн-сириэдийэн ааһара. Бу бэйэлээх дойду төһө үйэлэргэ маннык туругуран турбутун ким кэмин-кэрдиитин этиэ буоллаҕай?!” Харахпар Улуу Эбэ киччим кистэлэҥнээх киэҥ дуола көстөн кэлэр, умсугута угуйар. Санаабар, билигин Сахабыт сиригэр маннык чөл дойду хаалбыта буолуо дуо диэн ыйытыкка хоруй көрдүүбүн, иҥиэттэ иһийэбин. Икки атахтаах тиийбэтэх-түгэммэтэх, атаҕа үктэммэтэх сирэ-уота төһө-хачча хаалта буолуой? Арааһа, лаппа аччаатаҕа… Сиртэн хостонор баайы көрдөөннөр төһөлөөх сүргэйдилэр, дьөлө хастылар, сирин-уотун алдьаттылар? Ону ким ааҕан ситиэҕэй?! Эколог-суруйааччы Василий Титов киһи айылҕаҕа дьалаҕай сыһыана, кэлин бэйэтигэр эргиллэн кэлэн, олоҕор-дьаһаҕар, бар дьон дьылҕатыгар дьайарын өтө көрөн суруйбут.
Мин өйдүүрбүнэн, маннык айымньыны аахпыт киһи хараҕа арыллан, тулалыыр айылҕатын, дьонун-сэргэтин болҕойон, ырыҥалаан көрөр-истэр буолар. Кырдьыга, ааҕааччы дууһатын кылын таарыйар айымньы кинигэ долбууругар быыллыран турбат, ыскаапка саһан сыппат. Киһиэхэ күн аайы сиэнэр саҥа буспут сылаас килиэп курдук, эйигин тоторор-ханнарар, эйиэхэ күүс-уох угар, өй-санаа эбэр айымньы олус наада дии саныыбын. Ол курдук, суруйааччы Василий Титов кинигэтэ, төһө даҕаны элбэх сыл-хонук устан аастар, ахтан-санаан ааһар аргыһым, истиҥ доҕорум буолан мин сүрэхпэр өрүү чугас. «Хомурах туруйата» арамаан – сыа-сым курдук тутан, харыстаан ууруна сылдьан ааҕар кинигэлэрбиттэн биирдэстэрэ. Чопчулаан эттэххэ, ис хоһоонунан, көтөҕөр кыһалҕатынан, ойуулуур-дьүһүннүүр уус-уран ньымаларынан, сырдатар уобарастарынан ааҕааччыны сюжет иһигэр киллэрэн тардан ылар, абылыыр күүстээх айымньы сэдэх буолар.
Түмүкпэр, суруналыыс, суруйааччы Василий Титов төрөөбүтэ 80 сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн, «Хомурах туруйата» диэн арамаанын икки кинигэтин холбуу тутан, улахан хомуурунньук оҥорон, хаттаан бэчээттээн таһаараллара буоллар диэн этии киллэрэбин. Оччоҕуна аныгы ааҕааччыга боччумнаах бэлэх буолуо этэ.
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан Светлана САМСОНОВА-СИИБИКТЭ