Бүгүн хомсомуол төрөөбүт күнэ. Бу Бүтүн Сойуустааҕы ыччат тэрилтэтин оскуолатын ааспыт, буспут-хаппыт киһинэн “Киэргэ” диэн эргиэн тэрилтэтин төрүттээччи Александр Павлов буолар. Александр Кириллович хомсомуолга үлэлии сылдьан туох саҥаны киллэрбитин, тэрилтэтин аатын хайдах булбутун, ууга тимирэн эрэ оҕону хайдах өрүһүйбүтүн уонна сэргэ туруоруута аан дойду политикатыгар хайдах сабыдыаллаабытын туһунан сэһэргээбитэ.
Эн, хомсомуол, мин дьолум!
— Быйыл хомсомуол 101 сылын бэлиэтээтибит. Александр Кириллович, эн бу улахан тэрилтэ оскуолатын ааспыт киһигин. Ол туһунан туох өйдөбүллээххиний?
— 1980 сыллаахха үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран, үлэбин Горнай оройуонун хомсомуолун иккис сэкирэтээринэн саҕалаабытым. 1983 сылтан икки сыл Москуба куоракка хомсомуол Үрдүкү оскуолатыгар (ВКШ) үөрэммитим. Биир куурус үөһэ билигин Арассыыйа наукаларын академиятын Хотугу салаатын Дьокуускайдааҕы научнай киинин салайааччытын солбуйааччы Александр Пахомов баара, миигин кытта Монголияҕа консулунан үлэлээбит Александр Мигалкин, Сергей Семенов уонна ырыа айааччы Дмитрий Санников уо.д.а. буолан үөрэммиппит. Ол кэмнэри истиҥник саныыбын, бэйэ бэйэбитин өйөһөн-өйдөһөн үөрэммиппит. Билиҥҥэ диэри туһалыыр ол онно үөрэммитим. Өй-санаа, билии өттүнэн сайдыбытым. Тоҕо диэтэргин, ССРС бары миниистирдэрэ, компартия Киин Кэмитиэтин салайааччылара, Гостелерадио үлэһиттэрэ үөрэтэллэрэ, ону таһынан Николае Чаушеску уолун (оччолорго Румыния хомсомуолун маҥнайгы сэкирэтээр этэ), космонавтары, артистары о.д.а. кытта көрсөрбүт.
Биир чаҕылҕай ыччаппыт Андрей Федотов хомсомуол ХХ съеһин дэлэгээтинэн талыллан баран, хомсомуол Киин Кэмитиэтин сэкирэтээринэн үлэлээбитэ.
1985 сыллаахха ХII Ыччат уонна студеннар аан дойдутааҕы фестивалларыгар сылдьыбытым. Ол кэннэ дойдубар эргиллэн кэлэн, Орджоникидзевскай оройуоҥҥа (билигин Хаҥалас улууһа) райкомол бастакы сэкирэтээринэн талылламмын, Покровскайга үлэлии барбытым.
— Хаҥалас сиригэр эйигин, Бүлүү ыччатын хайдах көрсүбүттэрэй? Туох саҥаны киллэрбиккиний?
— Оччолорго мунньах барыта биир халыыбынан барара: сыанаҕа президиум олорор, аллараа — ыҥырыылаахтар. Ол аһаҕастык санаа атастаһыытыгар мэһэй буолара. Мин иккис пленумтан саҕалаан атыннык ыыппытым. Остуоллары уонна олбохтору төгүрүччү ньолбуһах (овал) гына туруортаабыппыт. Мин дьолбор, кириэһилэлэр муостаҕа хам сааллыбытах этилэр. Иннибэр кыра остуол туруоран баран олорунан кэбиспитим. Ити 1985 сыллаахха. Мунньахха кэлбит райком үлэһиттэрэ итинниги көрөн баран, этэргэ дылы, тиэрэ баран түһэ сыыспыттара. “Тугуй бу?» — диэн. Аны туран дакылаат ааҕыыта суох буолуо диэбитим. «Туох кыһалҕа баарын этэҕит уонна ону хайдах быһаарары”, — диэн эттим, ууну-хаары куппаккыт. Сүрүн сыалым – формализмы суох оҥоруу. Маҥнай саҥарбакка олорон баран, ыччаттар кэлин эмискэ айахтара аһыллан, кэпсэтии, санаа атастаһыыта тахсыбыта.
Иккис уларытыым диэн мунньахтары (пленумнары) миэстэлэргэ көһө сылдьан оҥорор буолбутум. Райкомол чилиэннэрэ алта уонча киһи этэ. Ол онтон уончата оскуола оҕото, учууталлар, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ, цемент собуотун үлэһиттэрэ уо.д.а. бааллара. Нэһилиэктэргэ тиийэн бэйэлэрин хайысхаларынан мустаннар, кыһалҕаларын аһаҕастык кэпсэтэллэрин-дьүүллэһэллэрин тэрийбиппит.
“Бэйджик” ыччаты билиһиннэрбитэ
Москваҕа ыччат фестивалын кэмигэр бэйджик диэни аан бастаан көрбүтүм. Ол оннуктары бастакынан биһиги киллэрбиппит. Ол саҕана ламинатор диэн суоҕа, Москваттан анал пленка атыылаһан аҕалбытым уонна итии өтүүгүнэн бэйджиктэри оҥорбуппут. Ол онно толору ааттарын, хантан сылдьалларын суруйбуппут. Холобур, «Иван Иванов, ПКО совхоза Булгунняхтахский”. Бу ыччат бэйэ бэйэтин кытта билсэригэр олуһун диэн көмөлөспүтэ. Кэпсэтии тахсан барбыта. Ону маҥнай эмиэ кыбыстан кэтимээри гыммытттара.
Информационнай-пропагандистскай биригээдэ тэрийбиппит. Сопхуостан оптуобус ылан Иһиккэ тиийэ бары нэһилиэктэри барытын кэрийэн кэлбиппит. Райкомол үлэһиттэрэ, ырыаһыттар, үҥкүүһүттэр, спортсменнар уопсайа сүүрбэччэ буолан лекция ааҕабыт, субуотунньук тэрийэбит, кэнсиэр көрдөрөбүт, күрэхтэһэбит.
Үһүс саҥаны киллэриим диэн ааҥҥа ыйанар суруктарга киһи аатын, аҕатын аатын уонна араспаанньатын толору суруйтарар буолбутум. Миигин бастаан утаа Покровскайга ким да билбэт буоллаҕа дии. Ол иһин ааннарга “Первый секретарь райкома ВЛКСМ Павлов Александр Кириллович”, “Второй секретарь райкома ВЛКСМ Пшенников Сергей Аркадьевич” диэн суруйтаран баран иилбитим. Ону маҥнай эмиэ араастык ылыммыттара: “Эн улаатымсыйаҥҥын маннык суруйдуҥ дуо?”— диэбиттэрэ. Аһары баран райком уонна райсовет үлэһиттэригэр барыларыгар итинник оҥотторбуппут.
Александр Ким-Кимэн 90-с сылларга Бэрэсидьиэн дьаһалтатын салайа олорон этэн турардаах: “Эн курдук Бырабыыталыстыба дьиэтин ааннарыгар дьон аатын-суолун барыларын киэнин толору суруйтардым. “Онтон Михаил Ефимович ааныгар тоҕо аата суоҕуй?” — диэн ыйыппыппар: “Кини аатын киһи барыта билиэхтээх”, — диэн хоруйдаабыта.
Хорсун быһыы
— Оҕону ууттан быһаабыт эбиккин. Ол туһунан кэпсээ эрэ.
— Ити Булгунньахтаахха буолбута. Сайын итии баҕайы күн этэ, отуттан тахса кыраадыс куйаас. Кытылынан култук үөскээбит этэ. Онно сырыттахпытына кэргэним ким эрэ хаһытыыр диир. Маҥнай аахайбатым, онтон көрбүтүм 100-150 миэтэрэ ыраах ууга оҕо төбөтө көстө-көстө сүтэр. Иннигэр пенопласт уста сылдьар. Мин сүүрдүм, кумаҕынан сүүрэр ыарахан эбит. Сүүсчэкэ миэтэрэни баран ууга ыстанным. Отуттан тахса миэтэрэ харбаан тиийдим. Кыыс эбит. “Ытаама, уоскуй”, — диэтим. Кэлин билбитим 11 саастаах эбит. Чугаһаан кэлэн санныбыттан тутус диэтим уонна эргийдим. Аны сүүрүк утары харбыыр буоллум. Баран истэхпинэ кыыһым чачайда уонна миигин ыга кууһан кэбистэ, атахтарынан атахпын олуйда. Иккиэн уу анныгар бардыбыт, күнүм ханна эрэ ыраах нэһиилэ маҥхайан көстөр. Сарсыныгар кээмэйдээбиттэрэ дириҥэ 8 миэтэрэ эбит. Түөрт миэтэрэ түстүбүт быһыылаах. Хара күүспүнэн ойон таҕыстым. Барарбыт бытаан, сылайан да бардым. Мин билигин сөҕөбүн, дьон хайдах улахан дьону быыһыылларын. Биэрэккэ чугаһаабыппыт кэннэ, хата биир тыылаах киһи баар эбит. Чугаһаа диэтим, ону Алексей Кузьмин диэн электромонтер уол ыстанан кэбистэ. Тыыбыт тэйэн хаалла, хата кэргэнэ эрдэн кэлэн кыыспытын онно таһаардыбыт. Биэрэккэ тиийэн баран, кыыспыт туох да буолбатаҕын курдук сүүрэн хаалбыта. Мин быстан хааллым, тыыммын ыараханнык ылбытым. Оччолорго 31 эрэ саастаахпын, баскетболунан эрчиллэр этим. Онтукам көмөлөһөн маннык ыарахан балаһыанньаттан таҕыстаҕым.
Киэргэ, эргиэн, этнография
— Тэрилтэҕин тоҕо “Киэргэ” диэн ааттаабыккыный?
— Тэрилтэбин аан бастаан «Симэх» диэн ааттаабытым. Регистрациялыы нолуок дьиэтигэр тиийбиппэр итинник ааттаах биэс тэрилтэ баар диэбиттэрэ. Онон атын ааты бул диэн сүбэлээбиттэрэ. Толкуй бөҕөҕө түстүм: “Кэрэ”, “Уран”, “Киэргэл” о.д.а. ааттары кумааҕыга суруйдум уонна Нина Иннокентьевна Протопоповаҕа тиийдим. Пекарскай тылдьытын ылан баран билэр суруналыыстарбын Николай Васильевы уонна Николай Дмитриеви көрүстүм. Кинигэҕэ “киэргэ” диэн тылы таба көрдүм, тылбааһа “наряд, убор” диэн эбит. Оо, бу сылдьар эбит диэтим. Аҕа табаарыстарым истибэтэхпит эрээри, итинник тыл баар этэ диэтилэр. Билиҥҥи өйдөбүлүнэн гарнитур диэн буолар. Үөрэ-көтө бардым уонна аара суолга поэт Савва Иванович Тарасовы көрүстүм. Дьыалабын кэпсээтим, ону киһим: “Умнуллубут тыллары харса суох таһааран ис”, — диэтэ. Онон сүрэҕим таайан билиҥҥэ диэри үйэ чиэппэрэ тэрилтэ этэҥҥэ үлэлээн кэллэ.
— Историк үөрэхтээх эрээри (финансист, ювелир буолбатах) син баччааҥҥа диэри үлэлээн кэллиҥ. Историяны — аан дойду, ССРС, Саха сирин историятын билэриҥ туһалаабыта дуо?
— Устудьуоннуу сылдьан Анатолий Игнатьевич Гоголевка этнографияны үөрэппитим туһалаабыта. Үс сыл киниэхэ эбии дьарыкка сылдьыбытым. Ювелирнай дьыаланы саҕалыырбар кэргэним хос эбэтигэр кулгаах хастар баара. Ону ылан майгыннатан оҥорбуппут. Билигин хайа баҕарар уус оҥорор. Бииртэн хомойобун – ол кэмҥэ 55 дойдуну кэрийбитим буоллар, мин өссө үчүгэйдик үөрэниэм этэ. 1975-1980 сылларга учебниктарга өҥнөөх хаартыска да суоҕа. Онон мин билиҥҥи устудьуоннарга ымсыырабын.
— “Киэргэ” инникитин хайдах көрөҕүн?
— Быйыл үлэлээбиппит 25 сыла буолла. Араас кэмнэр ааспыттара – ыарахан даҕаны, үчүгэй даҕаны. Билэр дьон 2020 сылга дойду экэниэмикэтигэр кириисис буолуо диэн сабаҕалыыллар. Биһиги эйгэбит уратыта – күннээҕи аһы-үөлү атыылаабаппыт. Киһи күн аайы көмүһү атыыласпат. Ол эрээри дьон сырдыкка тардыһар, чуолаан кэрэ аҥаардар син биир ювелирнай оҥоһукка наадыйар. Онон биһиги сыалбыт – кимиэхэ да суох (эксклюзивнай) киэргэллэри оҥоруохтаахпыт. Быйыл саҥа алта мэндиэмэннээх дьиэ тутан үлэҕэ киллэрдибит. Маҕаһыыммыт кэҥээтэ, оҥорон таһаарар сыахпытын улаатыннардыбыт, кафе арыйдыбыт, мунньахтыыр-аһыыр сир арыйдыбыт. Бу манныкка дьон наадыйар эбит билигин. Күҥҥэ үскэ тиийэ араас тэрээһини ыытабыт. Августина Филиппова галереятын арыйдыбыт. Бэрдьигэстээххэ дьон дэҥҥэ кэлэн көрөр саха кэрэ оҥоһуктарын киин куоракка аҕалан көрдөрүүгэ туруорбуппут. Олохтоохтор, омуктар кэлэн көрөллөр уонна сөҕөллөр — маннык кэрэ оҥоһуктары тоҕо кистии сылдьыбыккытый дииллэр. Бу барыта —“Киэргэ” салгыы сайдар олуктара.
Сэргэ тас бэлиитикэҕэ сабыдыала
— Александр Кириллович, эн уонча араас дойдуга сэргэ туруордуҥ. Туох сыаллаах-соруктаах бу манан анаан-минээн дьарыктанныҥ?
— Сахалар аҕыйахпыт, ол да буоллар аан дойдуга биллэбит, өссө да биллиэхпитин наада. Саха быһаҕа, хомуспут, ыһыахпыт, сылгыбыт, хапсаҕайбыт, мас тардыһыыбыт – бу барыта атын омукка суох, биһиэхэ эрэ баар. Бу маны харыстаан илдьэ кэллибит.
Исландияҕа кэргэммин кытта бара сылдьыбыппыт. Йоханнес диэн рестораннаах уонна гостиницалаах киһи баар. Викинг акыйаантан аҕыйах миэтэрэлээх сиргэ сэргэтэ туруор диэн көрдөспүтэ. Аны күнү быһа ардах сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри тохтообокко кутар. Биир дьиктитэ диэн, сарсыарда үлэлии кэлэбин – ардах тохтоон хаалар. Күн устата үлэлиибин, киэһэ хомунан, туттар тээбириннэрбин ууран баран тахсыбытым — ардах саҕаланар. Түөрт күн үлэлээбитим тухары итинник хартыына хатыланна. Наһаа дьикти. Оҥоруохтаах маспыт уунан устан кэлбит бэрэбинэ буолла. Ол оҥоро сырыттахпына Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрин салайаачыта Пан Ги Мун мунньахтыы кэллэ диэтилэр. Мин онно аахайбатым. Киэһэ арай фотоаппарат тыаһа бөҕө буолла, көрбүтүм Пан Ги Мун илэ бэйэтинэн мин диэки иһэр эбит. Арыалдьыт бөҕөлөөх. «Дерево откуда взяли?” — диэн нууччалыы ыйытта. Мин соһуйан хааллым. Өр баҕайы кэпсэттибит. Аны хаартыскаҕа түһүү буолла. “Идите за сэргэ”, — диэтим, ону өйдөөтө уонна миигин ыҥыран ылла. Мин үлэлиир таҥаһым киирдээх буоллаҕа, таҥаскын марайдыам диэн тэйэ сатыыбын. Ону бэттэх кэл диир. Маны кытта сибээстээх өссө биир ураты түгэн 2016 сыллаахха буолбута. Айсен Николаев Эквадор киин куоратыгар Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрин Хабитат диэн мунньаҕар сылдьан тойон Пан Ги Муну көрсөн кэпсэппит. Киһитэ мин сэргэ оҥорбуппун өйдүүр эбит, саха норуотун туһунан билэбин диэбит. Ол түмүгэр Дьокуускай куорат Хабитат диэн аан дойду суолталаах тэрилтэҕэ киирэр чиэскэ тиксибитэ. Онон мин сэргэ туруорар үлэм тас дойдулары кытта сыһыаны олохтуурга кыра да буоллар, өҥөлөөх.
Родион Кривогорницын, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru