Олохтоох дьаһалта уоргана нэһилиэнньэни биир сыалга түмэр итиэннэ үлэлиир дьону өйүүр буоллаҕына, нэһилиэккэ тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын тэрийиигэ боччумнаах хамсааһын тахсар. Ол чаҕылхай холобура Сунтаар улууһун Күндэйэ нэһилиэгин “Сырдык аартык” тыа хаһаайыстыбатын потребительскэй кэпэрэтиибин үлэтигэр-хамнаһыгар көстөр.
Аартык арыллыыта
2009 с. «Үүккэ уонна үүт аска тэхиньиичэскэй регламент туһунан» федеральнай сокуон олоххо киллэриллэн, биирдиилээн бытарыйбыт хаһаайыстыбалар үүт туттаран дохуоттанар кыахтан матар кутталламмыттара. Инньэ гынан, үүт туттарааччылар сорох нэһилиэктэргэ бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыбаларыгар сыстыбыттара, үгүстэр сүөһү иитэр потребительскэй кэпэрэтииптэр тула түмсүбүттэрэ.
Күндэйэ нэһилиэгэр дьаһалта баһылыга Андрей Никитин көҕүлээһининэн, ити саас бааһынай хаһаайыстыбалар уонна сүөһүлээх ыаллар «Сырдык аартык» диэн тыа хаһаайыстыбатын потребительскэй (ынах сүөһүнү көрүүгэ өҥөнү оҥорор) кэпэрэтииби тэрийбиттэрэ. Уопсай мунньаҕынан бырабылыанньа бэрэссэдээтэлинэн нэһилиэк баһылыга Андрей Никитин талыллыбыта, толорооччу дириэктэринэн үрдүк анал үөрэхтээх тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Розалия Иванова анаммыта. Дьэ ити кэмтэн ыла ”сырдык аартыктар” харыларын ньыппарынан, күүстээх үлэҕэ туруммуттара. Күн бүгүн кэпэрэтиип үлэ-хамнас хас да көрүҥүн тэрийбит бөдөҥ хаһаайыстыба буола үүннэ. Итини хайдах ситиспиттэрин туһунан Розалия Алимфиевна соторутааҕыта Дьокуускайга буолан ааспыт «Тыа сирин кэлим сайдыытын олуга – нэһилиэк бигэ ыала» диэн сэминээргэ кэлэ сылдьан маннык кэпсээтэ:
Өлгөм үүт төрдө сайылык
— Бастаан тэриллэн баран, нэһилиэнньэттэн сүөһү хомуйан, сайылыкка таһааран ыабыппыт. Сүөһүлэрин кэпэрэтиипкэ туттарбыт ыаллар бииринэн хотон үлэтиттэн сынньанан абыраммыттара, иккиһинэн үүттэрин харчыта кэлэ турар буолан бэркэ астыммыттара, үсүһүнэн, сопхуос эстиэҕиттэн умнуллубут ыанньыксыт, бостуук, ньирэй көрөөччү идэлэрэ сөргүтүллүбүттэрэ.
Сайылыктарбыт сопхуос саҕанааҕылар этэ, ол иһин сыл аайы биирдии сайылыгы тутан үлэҕэ киллэрэн испиппит. Ити түмүгэр, билигин алта сайылыктанныбыт, онтон биэһигэр ынах аппараатынан ыаныллар, үүт анал тэрилгэ сойутуллар. Билигин сайын ахсын 350 ынаҕы уонна биир оччо ньирэйи таһаарабыт. Төлөбүрүн хас биирдии ынахтан төһө үүт ыаммытынан оҥоробут. Холобур, биир киилэ үүт 45 солк буоллаҕына, 37 солкуобайы ынахтаах киһи ылар, ордубут 8 солк хамнаска барар. Саамай үүттүгэннээх кэмҥэ ыанньыксыт хамнаһа 40-50 тыһ., ньирэй көрөөччү хамнаһа 30 тыһ. солкуобайга тиийэр буолан, үлэ былдьаһык. Сайылыктарга 24 киһи үлэлиир, ону таһынан, төрөппүттэрин кытта оҕолор тахсаннар, ньирэй көрөннөр хамнас аахсаллар.
Астааһын – дохуоттаах салаа
Үүт тутуутун сүрүннүүр сыаллаах тэриллибит буоламмыт, астыыр сыаҕы хара бастакыттан кэпэрэтиипкэ ылан, улуустааҕы биир кэлим соҕотуопсук иһинэн үлэлэппиппит. Бастакы сылбытыгар 380 т үүтү астаабыппыт. Арыый уопутуран баран, ол эбэтэр 2013 сылтан “Сунтаар-Ас” кэпэрэтииптэн арахсан, “Тускул” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэни тэриммиппит, астыыр сыах дьиэтин туттубуппут, 3,2 мөлүйүөннээх үүтү астыыр тэрили ылыммыппыт. Бэйэбит эрэ нэһилиэкпит үүтэ аҕыйах эбит диэн, ыаллыы сытар үс нэһилиэкпититтэн (Кутанаттан, Сиэйэттэн, Түбэйтэн) эмиэ үүт тутан, арыы, пастеризацияламмыт үүт, суорат, иэдьэгэй курдук үрүҥ астары астааммыт батарабыт. Көрдөрүүбүт сыллата тупсар, 2018 с түмүгүнэн, 1039 т үүтү, ол иһигэр Күндэйэ нэһилиэгиттэн 680 т тутан астаабыппыт. Быйыл да ити кирбиибитин чиҥэтиэхпит.
Икки кыстык хотон
Ынахтарын кыайан көрбөт кырдьаҕас ыаллар уонна бүддьүөт үлэһиттэрин сүөһүлэрин уопсай хотоҥҥо тутабыт. Дьиҥинэн, ыал үксэ да хороҕор муостааҕын кэпэрэтиипкэ бастайааннай көрдөрүөн баҕарар эрээри, миэстэбит тиийбэтинэн, 200 сүөһүнү эрэ кыстатабыт. Бастаан хотоммут эргэ этэ, ону нэһииэкпит дьаһалтата биир мөлүйүөнү биэрэн, 2013 с. сүүс ынах турар хотонун үлэҕэ киллэрбиппит. Нөҥүө сылыгар Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ороскуоппут 80 %-ын толуйан, ол суотугар 2015 с. ыччат сүөһү хотонун туппуппут.
Сүөһүнү көрүү төлөбүрүн паайсыктаахтар мунньахтарынан быһаарбыппыт. Онон, сүөһүтүн кыстата биэрбит киһи ыйга ыанар ынахха 1200, субаҥҥа 700, ньирэйгэ 400 солкуобайы биэрэр, отун нуорма быһыытынан хааччыйар. Ити харчынан үлэһиттэр хамнастара төлөнөр, икки хотонунан биэс ыанньыксыт, икки субан сүөһүнү көрөөччү, биир ньирэй көрөөччү, биир харабыл баар. Кинилэр үлэлэрин биригэдьиир сүрүннүүр. Биллэн турар, кыһын устата автопоилкалаах, ыыр аппарааттаах хотоҥҥо балачча электроэнергия туттуллар, ол төлөбүрүн сүөһүлээх дьонтон ылабыт. Дьоҥҥо олорор усулуобуйатын эмиэ тэрийэр сыалтан, үлэһиттэр сынньанар, таҥас уларыттар дьиэлэрин, икки буоксалаах харааһы итиэннэ икки кыбартыыралаах толору хааччыллыылаах уопсай дьиэни туппуппут. Дьарыктаах буолуу улуустааҕы киинин кытта үлэлэһэн, сыллата үс-биэс биэрэстэ усталаах ходуһа, мэччирэҥ сирин бүтэйдиибит.
Эдэрдэр төһүү буолаллар
Кэпэрэтиип үлэһиттэрэ сүрүннээн эдэр дьоннор, саастаахтара диэн мин эрэ. Эдэр дьон үлэҕэ көхтөөхтөр, саҥалыы толкуйдаахтар, бииртэн биири тобулан таһааран иһэллэр.
Буҕаалтыр кыргыттар Алина Львова уонна Клавдия Андреева кэпэрэтиип тэриллиэҕиттэн сылдьаллар. Бастакы икки сылбытыгар, туох дохуоттаах буолуохпутуй, босхону эрэ үрдүнэн, биир күн өрөөбөккө сүүрэн-көтөн, иннибитин-кэннибитин быһаарыммыппыт. Пиэрмэҕэ эмиэ төрүт олохтоох, эдэр дьон үлэлииллэр. Астыыр салааны сүрүннүүр технологпыт Сергей Еремеев “ЮВМилк” фильтри туруоран, бородууксуйабыт саҥа таһымҥа таҕыста. Сыахтарга үксэ кыайар-хотор эр дьон үлэлииллэр. Алексей Петров, Николай Осипов курдук маастардардаах буоламмыт, аспыт-үөлбүт хаачыстыбата үчүгэй, “Күндэйэ арыыта” диэн хамаҕатык батарыллар бренд үөскээтэ.
Түмүккэ
Таһаарыылаахтык үлэлииргитигэр туох тирэх буолла? – диэн ыйытыыга мин хоруйум судургу. Бастатан туран: баһылыктарбыт хара бастакыттан өйөөбүттэрэ. 2009 с. Андрей Никитин көҕүлээһининэн, нэһилиэк сайдыытын бырагыраамата ылыллыбыта, онно кэпэрэтииби сайыннарыыны биир сүрүн сорук быһыытынан турбута. Андрей Васильевич ити кэмтэн нэһилиэк бүддьүөтүгэр “тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы” ыстатыйанан үп-харчы көрөр үгэһи олохтообута, ону билиҥҥи баһылык Иван Васильевич Константинов тутуһа сылдьар.
Иккис тирэхпит Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин көмөтө буолар. Биэс сайылыктан үһэ “Сайылыктааһын” бырагырааматынан хааччыллыбыта, хотоммут тутуутун ороскуотун 80 бырыһыана толуйуллубута, астыыр сыахпыт тэрилин грант харчытынан ылбыппыт, “Олорор дьиэ-уот” бырагырааманан кэпэрэтиип 12 үлэһитэ саҥа дьиэ тутунна. Быйыл биир сайылыгы тутууга грант ыллыбыт итиэннэ саамай үөрүүлээҕэ, “Үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии” бырагырааматыгар киирдибит! Онон санаабыт күүһүрэн-күүркэйэн, былааммыт кэҥээтэ: саҥа улахан хотону, эти астыыр сыаҕы уонна Сиэйэ, Түбэй нэһилиэктэригэр арыы сыаҕын дьиэлэрин тутуохпутун, сайылыктары сөргүтүүгэ, үлэhиттэргэ олорор дьиэни-уоту тутууга салгыы үлэлиэхпитин баҕарабыт.
Бастаан тэриллэрбитигэр Күндэйэ нэһилиэгэр 1025 сүөһү, ол иһигэр 421 ыанар ынах баар этэ, быйылгы сыл саҕаланыытыгар 1151, ол иһигэр ыанар ынах ахсаана 497 буолла. Ити курдук, олохтоох дьаһалта үлэни-хамнаһы тэрийдэҕинэ, дьон-сэргэ кэпэрэтииптэргэ түмсэн, сүөһүнү ииттэр, бородууксуйа оҥоһуллуутун элбэтэр итиэннэ үлэ миэстэтинэн хааччыллар кыахтаах эбит.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru